Najlepsze książki wydane w 2019 roku zdaniem Melancholia Codzienności

"Budząc lwy" Ayelet Gundar-Goshen - Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Oto jedna z najlepszych książek roku 2019. Przynajmniej w Polsce, bo oryginał ukazał się trzy lata wcześniej. I właściwie nic nie wskazywało na to, że „Budząc lwy” może być aż tak dobre. Autorka nie ma wielkiego dorobku literackiego, jest młoda a na dodatek jest dziennikarką publikującą w poczytnych gazetach. Co jeszcze bardziej znamienne, sama książka reklamowana jest jako wciągający thriller, a na jej podstawie powstaje serial telewizyjny. Właściwie nie ma więc atrybutu, który mógłby skłonić bardziej wymagającego czytelnika do lektury. No może poza Wydawnictwem Uniwersytetu Jagiellońskiego, które w Serii z Żurawiem stawia na tytuły zawsze ponadprzeciętne. Czasami dobrze jednak zaryzykować, bo można otrzymać książkę napisaną w stylu dawnych mistrzów, która nie koncentruje się na mało znaczących problemach pierwszego świata, za to oferuje szereg możliwych dróg interpretacyjnych, reporterską dokładność i psychoanalityczną głębię. Odkrycie roku! A przy okazji chyba jedyna powieść wydana w tym roku, która przeskoczyła prób 'bardzo dobra' i zbliżyła się do poziomu wybitnej.

"Wypędzenie Gerty Schnirch" Kateřina Tučková - Wydawnictwo Afera

 W ciemne zwierciadło zagłady zaglądano już z bardzo różnych pozycji: historii, filozofii, gospodarki, socjologii, literatury czy myśli politycznej. Pytanie: „Jak to było możliwe?” dźwięczy echem drugiego, może jeszcze bardziej złowieszczego: „Czy zagłada była jednostronna i czy jej efekty odczuwamy nadal?”. Między innymi z tym tematem stara się zmierzyć Kateřina Tučková w „Wypędzeniu Gerty Schnirch”, jednej z najlepszych książek antywojennych, jakie dane mi było czytać w ostatnim czasie. 

"Blady Król" David Foster Wallace - Wydawnictwo W.A.B.

Będę chwalił „Bladego Króla”. Chwalił nie ze względu na fabularną głębię (choć to trochę też), czy ciekawe postaci, ale z uwagi na formę książki. David Foster Wallace stworzył i do perfekcji udoskonalił coś, co od wielu lat w literaturze funkcjonuje jako styl wallace’owy (lub wallace’owy postmodernizm). Czym on się charakteryzuje? Przede wszystkim elegancją stylu, wyrafinowaniem słownictwa oraz składniową konsekwencją, połączoną z gawędziarskim tokiem przemowy. Ale to nie wszystko. W „Bladym Królu” pełno jest gier językowych, semantycznych kalamburów, szczegółów, na które nikt poza autorem nie zwraca uwagi. „Blady Król” to książka dla szaleńców, dla ludzi z wyostrzonym zmysłem obserwacji i permanentną potrzebą poznawania świata. Potwornie nudna, ale jednocześnie bardzo ciekawa. W jakimś sensie także magiczna.  

"Sen wioski Ding" - Yan Lianke - Państwowy Instytut Wydawniczy

Yan Lianke znany jest w Chinach, jako pisarz idący pod prąd politycznemu uciskowi. Nie może dziwić, że Sen wioski Ding, podobnie jak inna powieść autora, zostały swego czasu wycofane z rynku wydawniczego przez cenzurę. Nie może dziwić, ponieważ "Sen wioski Ding" jest jedną wielką alegorią współczesnego zniewolenia, które jednocześnie znacząco zawęża możliwości interpretacyjne dzieła (zawęża, ale nie ogranicza ich całkowicie!). W przeciwieństwie do działalności literackiej innego wielkiego Chińczyka – Mo Yana, którego dzieła cechują się symboliką otwartą na szersze konteksty, prace Yan Lianke koncentrują się na niewielu tematach i to wokół nich budują emocjonalne tło.

"Dzieci Kronosa" Siergiej Lebiediew -Wydawnictwo Claroscuro

I znowu Lebiediew sięga na samo dno ludzkiej duszy, wyciągając stamtąd cały nasz strach, zarówno ten indywidualny, jak i grupowy, społeczny. Po doskonałej "Granicy zapomnienia" pisarz z Rosji potwierdza swój wyjątkowy talent do kreślenia  nostalgicznych obrazów, pełnych bólu i pamięci. Wszystko to w poetyckiej oprawie, która przenosi czytelników w inny wymiar rzeczywistości. Tak jak Lebiediew współcześnie się nie pisze, a szkoda. W tym roku mało zabrakło do Angelusa, w przyszłym może się wreszcie udać!

"K. Relacja z pewnych poszukiwań" - Bernardo Kuciński -Wydawnictwo Claroscuro

Mała książka o wielkiej miłości i cierpieniu. Ale nie tym cierpieniu, które znamy z naszej depresyjnej obsesji. To ból przenikający od środka, rozchodzący się na całe ciało i uniemożliwiający logiczne myślenie. Bo czy może być coś gorszego, niż tajemnicze zniknięcie własnego dziecka i spowodowane tym faktem, odkrycie niewdzięcznego, skorumpowanego systemu, który nijak nie chce pomóc? Kuciński pokazuje, jak z perspektywy indywidualnej tragedii, opowiadać o narodowej traumie.

"Internat" Serhij Żadan - Wydawnictwo Czarne

Przez pierwsze stron książki miałem wrażenie, że czytam "Drogę" McCarthy'ego, tylko lepiej napisaną. Nie byłem w stanie uświadomić sobie, że to nie fantastyka, lecz sama prawda. Dopiero gdy bohater dociera do tytułowego internatu, zacząłem zdawać sobie sprawę, że coś tu jest mocno nie tak. Myśli kołatały się jak szalone. Przecież takie rzeczy już się na świecie nie dzieją. To jest tak namacalne, tak gęste i sugestywne, tak różne od tego co znam z autopsji, że na pewno nie zdarzyło się naprawdę. A jednak. Donbas Żadan poraża, otwiera oczy, porusza. Po tej książce zarzuciłem czytanie na jakiś czas. Nie byłem w stanie wrócić do normalności.

 "Rivers od Babylon" Peter Pisanek - Wydawnictwo Książkowe Klimaty

Rivers of Babilon to mroczna satyra, której smak jest wyjątkowo gorzki. Dużo tu ludzkiej desperacji, brutalności, arogancji i wyniosłości. To krzywy obraz nowej Europy Wschodniej, jedna z legend słowackiej literatury, niesłusznie tłumaczona dopiero trzydzieści lat po premierze. Bo jeśli dziś robi takie wrażenie, to jaki musiał być jej odbiór w momencie transformacji ustrojowej?

 

"Wyznanie maski" Yukio Mishima - Państwowy Instytut Wydawniczy 

Wywód przedstawiony w tej sfabularyzowanej historii przeszedł do historii literatury jako pionier całkowitego zerwania z omote, czyli tego wszystkiego, co na zewnątrz i co musi być w Japonii bardzo uporządkowane. Mishima odłącza się od fasady ‘normalnego’ pisarza, wchodzi pod prąd oczekiwań społecznych. „Wyznania maski” są więc nie tylko interesującą powieścią, ale także szczerym poszukiwaniem swojej tożsamości i odważnym krokiem w walce o wolność, tolerancję i akceptację. Przy tym także jedną z najpiękniejszym powieści inicjacyjnych jakie dane mi było czytać.   

 

"Moja Jugosławia" Goran Vojnović - SEDNO

Książka Vojnovića nie byłaby jednak tak dobra, gdyby nie portret całego społeczeństwa. „Moja Jugosławia” to wnikliwe studium kształtowania się osobowości młodego pokolenia w okresie podziału kraju. Ukazuje mechanizmy władzy, trudne relacje międzyludzkie, problemy z rozszyfrowaniem co jest prawdą historyczną, a co zmyśleniem. To też ciekawe źródło wiedzy dla nas odnośnie tego, jak może wyglądać przyszłość Polski. W jednym ze wspomnień czasów dziecięcych Vladan tak opisuje swoją szkołę „w klasie mam siedmiu Słoweńców, dwóch Chorwatów, trzech Muzułmanów, ośmiu Serbów, Macedończyka, Šiptara i kilku pedałów, którzy nie chcą zdradzić, jakie imiona noszą ich ojcowie, i ukrywają, kim są, żeby nikt się do nich nie przypieprzał”. Tolerancja? Nacjonalizm? Rodzina? To wszystko zgrabnie zostaje tu przemycone i co ważne, nie jest podpięte pod żadną gotową tezę. Nie jest też narzucone, ani w żaden sposób komentowane.

 

Recenzja "Matka noc" Kurt Vonnegut

Wydawca: Zysk i S-ka
 
Liczba stron: 272

Tłumaczenie: Lech Jęczmyk

Oprawa: twarda z obwalutą

Premiera: 3 grudnia 2019 r.

Całkiem niedawno pisałem, że w 1962 roku numerem jeden na amerykańskiej liście bestsellerów był zbiór opowiadań „Franny i Zooey” Salingera. „Matka noc”, trzecia powieść Kurta Vonneguta, została premierowo wydana w lutym tegoż roku i jak pokazuje czas, nie był to najlepszy moment dla książek traktujących o wojennych traumach. W owym, szalonym czasie przemian i redefiniowania pojęcia wolności, bardziej chwytliwe były te pozycje, które jak u Salingera, opowiadała o tożsamości, buncie czy poszukiwaniu sensu. Być może dlatego właśnie „Matka noc” nigdy najsłynniejszą powieścią Vonneguta nie była. Jego styl i tematyka musiała dojrzeć w odbiorcach, by już pod koniec lat 60-tych mówiło się o autorze jako o jednym z najważniejszych twórców amerykańskich. 

Bohaterem książki jest Howard Campbell Jr., amerykański pisarz, który po zakończeniu I wojny światowej osiada w Niemczech. Tam zdobywa sławę jako dramaturg. Rozgłos i rozpoznawalność przyczyniają się do propozycji, a ostatecznie także do zwerbowania go jako amerykańskiego agenta, który już podczas wojny prezentuje zaszyfrowane informacje w radiowych wystąpieniach. Jednocześnie Howard nie omieszka pomagać także swoim gospodarzom. Wspiera niemiecki przemysł wojenny, wcale się z tym nie kryjąc. Dzięki temu jako jedyny agent przeżyje wojnę. Jak się jednak okaże, prawdziwe kłopoty i dylematy dopadną go nieco później.

Vonnegut skupia się na winie. Jego bohater zostaje oskarżony o współudział w zbrodniach wojennych. Spisując swoje wspomnienia w celi, stawia się w roli ofiary, choć ofiary nie pozbawionej możliwości zmiany. To nie on wyznaczał przebieg wojny, nie musiał także podporządkowywać się każdemu rozkazowi. Robił to, co uważał za słuszne. Głównym problemem, był nie on, lecz chore otoczenie („Liczyłem na to, że w swoich audycjach będę po prostu śmieszny, ale niełatwo jest być śmiesznym na tym świecie, gdzie tyle ludzi nie zdradza ochoty do śmiechu, nie zdradza ochoty do myślenia, a za to chętnie wierzy, szczerzy kły i nienawidzi”). To ono w jakimś sensie dyktowało mu kolejne życiowe decyzje. Minimalny brak uwagi, udawanie nie tego, kogo powinno się udawać, ostatecznie przywodzi go na skraj życia, w krainę buzującego sumienia i obłędu. Może go też tego życia i należnego uznania  pozbawić.

„Matka noc” stanowi dobry wstęp do wszystkiego tego, co Vonnegut przekazuje nam w „Rzeźni numer pięć”. Mam tu na myśli nie tylko szytą grubymi nićmi groteskę i wyjątkowo ostrą ironię, ale przede wszystkim antywojenny wydźwięk. Autor przemyca w swoich fabułach własne uczucia i troski, dzięki czemu nawet fantastyczne przebranie, nie pozbawia jego dzieł autentyczności. Ostatecznie dostajemy zatem książkę mocną i ważną, chociaż jak podsumowuje sam autor, może czasami zamiast kolejnego interpretowania, lepiej zająć się czymś pożyteczniejszym („Morał? Jest dość roboty z grzebaniem zmarłych, bez prób wyciągania morału z każdej śmierci. Połowa zabitych nie ma nawet imienia”).

Recenzja "Siedmiopiętrowa pagoda" Jicai Feng, Jinlian Ma, Yongmei Huang, Xiaoli Ma, Ye Mi, Zechen Xu, Zhou Ye, Zhou Yi, Chu Zhang, Hui Zhu

Wydawca: Dialog

Liczba stron: 300

Tłumaczenie: Marcin Jacoby / Maria Jarosz / Kacper Kamiński / Katarzyna Sarek / Andrzej Swoboda / Agnieszka Walulik

Oprawa: twarda

Premiera: wrzesień 2019 r

„Siedmiopiętrowa pagoda” to obok „Kamienia w lustrze” druga antologia opowiadań chińskich wydana w 2019 roku w Polsce. Tak jak książka Państwowego Instytutu Wydawniczego skupiała się na panoramicznym ujęciu kwestii krótkich form pisanych na przestrzeni ostatnich stu lat (stąd obecność pisarzy już dziś uchodzących za klasycznych: Shen Congwen, Qian Zhongshu, Mu Shiying, Shi Tiesheng czy Wang Xiaobo), tak w przygotowanym przez Dialog tomie ogniskują się prace napisane w ciągu ostatnich dwudziestu lat. O tym, jak dobre one są, najlepiej niech świadczy fakt, że aż dziesięć spośród nich uhonorowanych zostało Literacką Nagrodą im. Lu Xuna – wyróżnieniem przyznawanym przez Stowarzyszenie Pisarzy Chińskich. Zebrane w tym tomie historie bardzo wiele dzieli, ale można przedstawić je w postaci wspólnego mianownika. Ilustrują przemiany jakie obecnie zachodzą w Chinach z perspektywy prostego człowieka. Ukazują jego życie w obliczu dynamicznych transformacji, skupiają się na procesie przeobrażania się ludzkich uczuć i sensów, jednocześnie nie zapominając o konieczności tworzenia piękna w jego różnych formach. 

Snute w książce historie, są tematycznie bardzo różnorodne, stąd trudno napisać o nich całościowo. Szczególną uwagę przykuwają dwa: „Niezwykli ludzie codziennego życia” autorstwa Feng Jicaia oraz tytułowe. W pierwszym z nich pisarz opisuje cechy charakteru i dokonania kilku niezwykłych postaci. Boski lekarz Wang Dwunasty, niczym superman zachowuje chłodny umysł nawet w najbardziej mrożących krew w żyłach momentach. Czarny Łeb, bohater historii „O psie” to czworonóg, który uosabia w sobie cechy, jakie wszyscy chcielibyśmy widzieć u sąsiadów. Odtrącony za przypadkową niesubordynację, skacze do zaprawy udowadniając, że honor jest dla niego ważniejszy niż dalsze życie. Doktor Hua jest świetnym stomatologiem, ale ma jedną wadę – nie umie rozpoznawać pacjentów po twarzach. Doskonale za to pamięta rozstaw i barwę uzębienia. Gdy będzie musiał zidentyfikować złoczyńcę, jego technika okaże się zbawienna. Jest też Hae Daotai, zwykły szary pracownik korporacji. Pewnego razu przyjmuje do domu majnę czubatą, która podczas spotkania z przełożonym, powtarza słowa swojego Pana rzucone w nerwach: „Skurwysyn Yu Lu” (Yu Lu to właśnie owy przełożony), przekreślając tym samym karierę swojego właściciela. To nie wszyscy zwykli-niezwyli bohaterowie Feng Jicaia. Każda z tych postaci i wydarzeń przypomina nam o chińskich legendach, lokalnej wiedzy i zwyczajach. Opowiada współczesne realia przez pryzmat relacji międzyludzkich i mądrości ludowej.

W „Siedmiopiętrowej pagodzie” nacisk położony jest na inny aspekt. Mniej tu niezwykłości i karczemnej atmosfery, za to o wiele więcej realizmu. Bohaterem opowieści jest wiekowy Pan Tang, który wraz z małżonką wprowadza się na parter bloku mieszkalnego. Mają też ogródek, który jest kością niezgody w relacjach z sąsiadami. Najtrudniej ułożyć sobie życie z lokatorem mieszkającym na suficie. Młody sąsiad jest osobą bardzo niekonwencjonalną. A to zacznie składować w mieszkaniu petardy, a to otruje kury, a to ukradnie ozdobne dzwonki. Gdzieś nad tym małym mikroświatem góruje samotna, stara pagoda. Jest to jedyna pozostałość po dawnych czasach, wypełniająca panującą wokoło ciszę melodyjnym dźwiękiem dzwonków. To właśnie jej zniknięcie będzie katalizatorem społecznego sprzeciwu i uwidoczni narastające przez lata różnice kulturowe i etyczne odmiennych pokoleń. 

Te dwie opowieści doskonale ukazują różnorodność, z jaką przyjdzie nam się spotkać podczas lektury zamieszczonych w tomie opowiadań. Utwory tu ujęte to narracje nieco bardziej rozbudowane, stanowiące zamknięte historie, które szybko wciągają czytelnika i pozostają w pamięci na dłużej. Jest na przykład utwór związany z ziemią, będący portretem prostych ludzi zamieszkujących wiejskie tereny zachodnich Chin, którzy uczą się cierpliwości w oczekiwaniu na kiszone warzywa („Rok 1987: zupa jiangshui i kiszone warzywa”). W innym tekście Huang Yongmei ustawia w centrum swojej historii lusterko wstecznie kierowcy ciężarówki, który zwykł o sobie mawiać, że urodził się w roku powstania Chińskiej Republiki Ludowej („Na wstecznym biegu”). Zaskakująca jest tematyka „Pasów rosyjskich żołnierzy”. Oto z obstawy tekstów o prostych ludziach i ich codziennych troskach, wyrasta relacja wojskowa. Bohaterami są tu dwaj żołnierze odmiennych kulturowo armii. U Rosjan ważny jest czas wolny, pamięć o zmarłych i publiczna sroga kara za wykroczenie. U Chińczyków ceni się pedantyczny porządek zaplecza, hierarchię i skrywanie wszelkich komend. Ta opowieść zestawia dwie odmienne tradycje wojskowe, które są w tym przypadku wykładnią dylematów moralnych w sytuacji, gdy sztywne, narzucony z góry nakazy stają w sprzeczności z czysto ludzką etyką.

„Siedmiopiętrowa pagoda” obiecuje jeszcze wiele innych wrażeń. Swoje miejsce znajdą tu utwory poruszające przyjacielskie emocje, narracje oniryczne, w których sen będzie mieszał się z rzeczywistością, czy zalążki kryminałów, gdzie zamiast rozbudowanych intryg, ujrzymy psychologiczny portret człowieka samotnego. Ten zbiór, jak chyba żaden inny wydany w roku 2019 w Polsce, pozwala wyrobić sobie w jakiś sposób zdanie na temat mentalności współczesnych Chińczyków w dobie dynamicznych zmian. Nie brak tu tematów kontrowersyjnych, ale trzeba przyznać szczerze, że redaktorzy zadbali o to, by polityka była wpisana tylko w tło. Nie zwycięża ona w walce z codziennością szarych ludzi i o to przecież chodzi. Dzięki temu książka nie jest tylko komentarzem, ale przede wszystkim hołdem złożonym różnorodności i pięknu prostoty. Za to ją bardzo cenię.

Recenzja "Fikcje" Jorge Luis Borges

Wydawca: PIW

Liczba stron: 256

Tłumaczenie: Andrzej Sobol-Jurczykowski, Stanisław Zembrzuski

Oprawa: twarda z obwalutą

Premiera: 15 listopada 2019 r.

Opublikowane w 1944 roku „Fikcje” są nie tylko najważniejszym i najbardziej znanym tomem Borgesa, nie tylko przyniosły mu rozgłos i międzynarodowe uwielbienie, ale są także dziełem prekursorskim w stosunku do postmodernizmu. Rozważając ten zbiór nie sposób pominąć znaczenie metafikcji w akcie literackiej kreacji argentyńskiego pisarza. Wspomniany termin odnosi się do dzieł sztuki często posługujących się ironią lub parodią, poruszających problem natury fikcji, narzędzi i mechanizmów używanych przez nią oraz celów, jakie chce osiągnąć. Jednym z ważniejszych celów rozważań metafikcyjnych jest badanie związków między fikcją i rzeczywistością. Ronald Sukenick, nieżyjący już amerykański pisarz i teoretyk literatury, twierdził, że „fikcja nie tyle służy jako zwierciadło, albo powiela wciąż siebie samą, co zrasta się ze światem kreując znaczącą „rzeczywistość”, której nie było przedtem. Fikcja jest sztuką ułudy, lecz nie jest złudzeniem. Nazywać twórcze zdolności umysłu kłamliwymi jest równie bez sensu, jak mówić tak o prokreacyjnych zdolnościach ciała”. Na tych intelektualnych podwalinach swoje prace tworzy także Borges, będąc przy tym jednym z pionierów nowej sztuki (gdy żył, owych podwalin jeszcze nie było). Czytając jego opowieści nie sposób nie odnieść wrażenia, że jest to proza w jakimś sensie irracjonalna, rzucająca wyzwanie tradycji, przywraca człowiekowi wiarę w naukę i wyobraźnię. Jest też swoistym studium analizy możliwości fikcji, nie tyle odtwarzającym rzeczywistość, co ujawniającym jej fikcyjny charakter w tym sensie, że empiria zyskuje znaczenie dopiero, gdy zostanie ujęta w zmyśloną formę opowieści.

Borges w „Fikcjach” kreśli nowe światy, nowych ludzi i nowe prawa, które choć nierzeczywiste, doskonale tę rzeczywistość naśladują. Jest jak odkrywca nowych lądów, który po swojej wieloletniej podróży, spisuje nieznane innym fakty, dbając przy tym nie tylko o pełne szczegółów  oddanie przestrzeni, lecz także języków, zwyczajów, historii i zależności społecznych. Przy okazji kreśli magiczne koło realizmu – to nasza rzeczywistość jawi się tu jako literacka fikcja. Od samego początku książki czytelnik odczuwa niepewność: nie wie który ze światów jest prawdziwy, a który wymyślony, co stworzył Bóg, a co umysł człowieka, co jest samonapędzająco się machiną, a co ładnie wyglądającym zbiorem ułomności. Sprawa komplikuje się jeszcze bardziej, gdy te różne światy zaczynają na siebie nachodzić, jak chociażby w jednym z najlepszych opowiadań zbioru „Kolistych ruinach”. Bohaterem historii jest człowiek wyśniony przez maga oraz ożywiony przez Ogień. Sprowadzony na ziemię, dość szybko zaadaptował się do realnego świata. Jego kreator nie mógł jednak zaznać spokoju, bał się, że jego twór kiedyś odkryje prawdę i zostanie przez ludzkość potępiony. W wyniku szeregu zdarzeń mag wchodzi w płomienie, które jednak go nie trawią. Wtedy z przerażeniem zaczyna rozumieć, że on także jest „widmem, które śni ktoś inny”.

„Koliste ruiny” idealnie wprowadzają nas do mnogości motywów i problemów, które niosą za sobą opowiadania Borgesa. Wśród najpopularniejszych tematów pojawiają się: sytuacja wyśnienia lub wymyślenia człowieka lub całego świata, które żyjąc w nowej rzeczywistości, są przekonane o tym, że żyją w prawdzie, choć nie do końca tak musi być w istocie, bo ich rzeczywistość często po pewnym czasie też wydaje się wyśniona (np. „Tlön, Uqbar, Orbis Tertius”); zdanie sobie sprawy przez kreatora nowych światów, że też jest obiektem czyjejś kreacji (przytoczone wcześniej „Koliste ruiny”); motyw nieuchronnego naśladownictwa i powtarzalności wcześniej powstałych dzieł, wydarzeń i sytuacji (np. „Pierre Menard, autor Don Kichota”, „Biblioteka Babel”). Wszystkie te rozważania prowadzą do zasadniczych pytań o naturę prawdy i rzeczywistość tego, co wokół nas się dzieje (jak mówił w jednym z tekstów gnostyk z Uqbaru „wszechświat widzialny jest złudzeniem lub sofizmatem”).

Borges badał paradoksy, pławił się w filozoficznych rozważaniach, pracował na pojęciach (często jeszcze ówcześnie nieodkrytych i nienazwanych), nie zaś na obszarze słowotwórstwa. W przeciwieństwie do wielu innych pisarzy, to nie język był dla niego punktem wyjścia w klasyfikacji świata, a właśnie systematyczne rozbijanie i pomnażanie porządków świata. Dzięki temu uzyskuje całą różnorodność, niejasność, pomieszanie, niepewność ludzkiego bycia tu i teraz. Nie może więc dziwić, że jego opowiadania nie mają jednej i ustalonej struktury. Autor „Alefa” odwołuje się do rozmaitych gatunków i form literackich, sprawnie łącząc recenzje nieistniejących książek, zmyślone biografie, eseje, fantastykę, a nawet  powiastki kryminalne. Przy jego narracjach nie sposób się nudzić. Ale mają też one pewną pułapkę. Raz wchodząc w ich uniwersum, nie sposób znaleźć drogi ucieczki.

Recenzja "System Sulta" Maciej Miłkowski

Wydawca: Nisza

Liczba stron: 478

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Premiera: listopad 2019 r.

Bardzo obawiałem się, że „System Sulta” będzie książką polityczną. Wiele się zresztą o tym pisało. Co ujrzana w Internecie opinia, to nacisk położony na czas i miejsce – koniecznie z silnym akcentem na słowa prawica i kościół. A kto mnie czyta, ten wie, że ja sztuki z kwestiami politycznymi łączyć nie lubię. Odnoszę wrażenie, że Maciej Miłkowski może tak kategoryczny nie jest, ale też nie daje wystarczających powodów, aby o jego książce pisać głównie w kontekście teraźniejszości, czy nawet przyszłości Polski. Sam zresztą, słowami swojego bohatera, o tym wspomina „Proponowałbym abyśmy spróbowali jednak odejść od poziomu politycznego i spojrzeli na sprawę nie z perspektywy ostatnich lat w Polsce, ale raczej kilku ostatnich tysiącleci na świecie”. Nawet Pan nie wie, Panie Macieju, jak mnie te słowa ucieszyły!

Przejdźmy zatem do treści, bo to co się tam wydarza, to jednak dość mocno odbiega od tego, o czym zwykliśmy czytać. Miłkowski zaskakuje już na samym początku, gdy okazuje się, że cała ta heca opierać się będzie na prostym pytania „Czy Bóg istnieje?”. Aby na to pytanie odpowiedzieć, minister właściwy do rozstrzygania spraw związanych ze sprawiedliwością, powołuje na doradcę tytułowego Sulta – najmłodszego profesora zwyczajnego w Polsce a jednocześnie najinteligentniejszą osobę jaką można spotkać na ulicach naszego kraju. Ten z kolei, już po przyjęciu od ministra proponowanego honoru i odpowiedzialności, powołuje siedmioosobową komisję, której zadaniem będzie debatować, a ostatecznie podjąć właściwą decyzję. I tu pojawia się pierwsza zapowiedź tego, co nas na końcu książki czeka. Bo właściwa decyzja, w myśl rozumowania Sulta, może być tylko jedna, a pozbycie się wątpliwości u nieznanych mu osób, będzie wymagało sporego zachodu.

Wróćmy jednak do wyboru komisji. Czym byłby inteligentny mężczyzna, bez równie inteligentnej, zawsze przygotowanej i gotowej na poświęcenia żony? To ona wyszukuje mu wywiady z potencjalnymi członkami komisji (czytanie tych fikcyjnych rozmów to jeden z najprzyjemniejszych momentów w całym moim literackim roku!), wspiera, a ostatecznie wplątuje też w sieć intrygi (ale o tym dowiemy się dopiero bliżej końca powieści). Gdy przechodzimy do drugiej, najdłuższej części książki, wiemy już kto zasiądzie w prestiżowym gronie doradczym. Nie zabraknie księdza i jednocześnie profesora fizyki, pisarza skandalisty, modnej reżyserki, urzędnika gminnego, a nawet zwycięzcy show na najprzeciętniejszego Polaka (co za wyobraźnia!). Możemy zatem przystąpić do obrad, które zgodnie z życzeniem przewodniczącego Sulta, dzielone są na pięć części. Rozpatrywane będą między innymi dowody na istnienie Boga, na jego nieistnienie (np. wielki eksperyment modlitewny, Czajniczek Russella) czy konsekwencje podjęcia określonej decyzji. Środkowa część książki jest więc wypadkową gonitwy myśli najinteligentniejszego człowieka na świecie, który w każdym ruchu widzi próbę oszustwa, a lekturą protokołów z posiedzeń, które bynajmniej nie przybiorą formy nudnej (szczególnie gdy do klawiatury dobierze się wspomniany wcześniej pisarz skandalista!). Wraz z końcem przekonywania do argumentacji, rozpocznie się ostatni akt tego dramatu. Tym razem już bez kurtuazji i ironii przeniesiemy się do krainy kryminału, gdzie każdy krok będzie niczym stąpanie po cienkim lodzie.

Jak pisałem, Miłkowski zaskakuje treścią, ale chyba jeszcze bardziej szokuje konstrukcją, formą i postaciami. To jedna z niewielu polskich książek, jakie w ostatnich latach czytałem, która nie skupia się na deficytach, uciemiężeniu, problemach pierwszego świata, a przede wszystkim, z której nie wypełza sam autor (albo dobrze swój cień maskuje). Trafnie o tej bolączce pisze Inga Iwasiów w „Umarł mi. Notatnik żałoby” – „Nie lubię autotematycznych wstawek, mam wrażenie, że zastępują opowieść, gdy przychodzi impas, zagadują, zapisują pustkę. Były obowiązkowe w czasach moich studiów polonistycznych, ich obecność świadczyła o wysokim poziomie tekstu. Autotematyczne automatycznie znaczyło literackie. Same historie ceniliśmy mniej od ich szwów zostawionych na wierzchu”. „System Sulta” unika zatem tych ‘autotematycznych wstawek”. Nie jest też książką mocną, dosadną, ani ważną. Nie jest subtelny, ani delikatny. Nie próbuje niczego udowadniać, moralizować, ani uczyć. Wymyka się wszelkim banalnym epitetom. Jak mówi autor w jednej ze scen „Podobno ludzie wielcy rozmawiają o ideach, ludzie średniego kalibru o wydarzeniach, a ludzie mali – o ludziach”. Idąc za głosem Sulta, swoją książkę Miłkowski opiera głównie na ideach, częściowo także na intrydze i …no właśnie.

W tym miejscu należałoby odpowiedzieć sobie na pytanie, czy faktycznie „System Sulta” jest książką poświęconą problemom ontologicznym i filozoficznym. Jestem w stanie się zgodzić, że te kwestie są tu punktem wyjścia. Nie sądzę jednak, aby były one celem, do którego zmierzamy. Autor przy wykorzystaniu elastycznego i pełnego kunsztu języka, odwołuje się do wielu teorii, przyglądając się jednocześnie człowiekowi. Bo to on jest w centrum uwagi. Mam tu na myśli zarówno bohatera indywidualnego, jak i zbiorowego. „System Sulta” jest współczesną powieścią intelektualną, rozpiętą między fowlesowską psychoanalizą znaną z „Maga”, a klaustrofobiczną atmosferą ławy przysięgłych z „Dwunastu gniewnych ludzi”. Myślę, że właśnie o takiej powieści marzył kiedyś Ranpo Edogawa, który w swoim pierwszym tekście krytycznoliterackim z 1920 roku, powołując się na słowa Bertranda Russella o pięknie kryjącym się w matematyce (tak, tego samego Russella od Czajniczka), postulował powstanie literatury sławiącej piękno, rozum, wiedzę i mądrość. W książkach tego gatunku bohaterowie za wszelką cenę dążyć mieli  do udowodnienia lotności swojego umysłu – rzecz idealnie oddająca wszystko to, co czytamy w książce Miłkowskiego. Ostatecznie „System Sulta” jest więc dla mnie z pewnością literackim odkryciem, a być może też jakimś przełomem, bo udowadnia, że można pisać ciekawie z pominięciem traum i cierpienia. Można też wprawiać czytelnika w śmiech, bezkarnie z niego żartować, stawiać absurdalne hipotezy, prowadzić nieustającą grę. Bo chyba o to tu chodzi prawda? Właśnie o tę grę. Zresztą Sult sam o tym wspomina „Ja sam traktowałem to jako rodzaj intelektualnej gry”. W tym kontekście książka Miłkowskiego przypomina i wpisuje się w jedną z ważniejszych ról literatury – bawi i jednocześnie skłania do rewizji poglądów na co najmniej kilka tematów.

Recenzja „Nie ma i lepiej, żeby nie było” Edina Szvoren

Wydawca: Książkowe Klimaty 

Liczba stron: 258

Tłumaczenie: Anna Butrym

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Premiera: 27 grudnia 2019 r.

„Nie ma i lepiej, żeby nie było” to ostatnia premiera zbioru opowiadań z 2019 roku (biorąc pod uwagę harmonogram polskiego rynku wydawniczego). Mógłbym w tym miejscu przywołać Biblijne słowa Św. Mateusza „Tak właśnie ostatni będą pierwszymi, a pierwsi ostatnimi”, ale to chyba byłaby jednak zbyt duża poufałość. Wybór jest aż nadto różnorodny i obfity. Dość powiedzieć, że samych węgierskich zbiorów można naliczyć aż pięć, w tym niezapomniane „Miasto uśpionych kobiet” Gyula Krudyego, „Dom kłamczuchów” Dezso Kosztalnyiego, ”Biblię i inne historie” Petera Nadasa czy „Na końcu świata” Andrasa Palyiego. Książka Ediny Szvoren, niespełna pięćdziesięcioletniej mieszkanki Budapesztu, nie jest ani najlepszym, ani tym bardziej najgorszym zbiorem czytam przeze mnie w zeszłym roku. Dużo zresztą ważniejsze niż jakiekolwiek jej zestawianie czy szufladkowanie, jest to, że „Nie ma i lepiej, żeby nie było” ma do powiedzenia parę kwestii, które inne zbiory świadomie przemilczają.

Czytając pierwszą wydaną w Polsce opowieść Szvoren, możemy poczuć się jak dobrze ukryci obserwatorzy, a momentami wręcz jak niemi świadkowie rodzinnych spotkań. Autorka pcha nas w samo centrum codzienności. Lokuje nas najczęściej w zamkniętych przestrzeniach (szatniach, dworcach autobusowych, spiżarniach, salach patologicznych, domach), daje moc niewidzialności i roztacza przed nami te wszystkie powszednie wydarzenia, niewiele znaczące dla świata, ale szalenie ważne dla jednostek. Poznajemy w ten sposób charakterystyki rozgniewanych ojców, formy radzenia sobie z żałobą, zwykły dzień, w którym trzeba przyrządzić świeżo złowione ryby, radość z wyjścia poza utarte schematy, trud opieki nad rodzeństwem. Uniwersum Szvoren pełne jest prostych czynności: ściągania pudełka z szafy, karmienia konia z ręki, jazdy na bobslejach, głaskania siniaków nad nadgarstkami, jedzenia puree ziemniaczanego. To z nich powstają autentyczne historie ludzi, w których na pierwszy plan wypływają wszystkie te troski, bolączki i smutki, jakie wolimy ukrywać przed obcymi.

Szvoren nie skreśla nikogo. Jej bohaterami są dzieci, młodzież, a także dorośli. Narratorami bywają zarówno kobiety, jak i mężczyźni. Nie dyskredytuje też niepełnosprawnych. Ktoś ma tu zeza, jakiś gospodarz jest głuchoniemy, zdarzają się osoby pozbawione nóg, ze spiętymi agrafkami nogawkami. Każdy mówi swoim językiem – zazwyczaj w formie krótkich, banalnych zdań. Doskonale odwzorowuje to naszą ukrywaną prostotę. Język podąża za sztampowymi obserwacjami i niepozornymi rozmowami, niepozbawionymi silnych emocji. Podglądanie jest jedną z nielicznych cech człowieka, która odróżnia nas od zwierząt. Być może dlatego właśnie w każdej historii Szvoren pojawia się zwierzę. Są to psy (jako przyjaciel człowieka, ale też jako istoty walczące), kulawy kot, małe orangutaniątko, skazane na pożarcie ryby, karmione konie. Każde z nich ma tu swoje znaczenia, nawet jeśli nie dosłowne, to metaforyczne.

Opisana wizja rzeczywistości, wykreowana z szeregu różnych, ale sprowadzonych do jednego mianownika mikroświatów, prowadzi Szvoren do koncepcji swoistego klinczu osobowości, ujawniającego się na co najmniej dwóch istotnych poziomach: egzystencji jednostki oraz etyki rodziny. Zarówno pojedynczy człowiek (niezależnie od wieku, płci czy doświadczenia), jak i ludzka wspólnota postrzegani są tutaj jako skazani na niekończącą się drogę pomiędzy tymi dwoma biegunami, spośród których właściwie żaden nie oferuje wyzwolenia, rozumianego tu jako jednoczesne osiągnięcie dwóch fundamentalnych ideałów: zgodę z samym sobą  oraz zaniechania egoizmu i odkupienia win w stosunku do innych. W tym kontekście można stwierdzić, że w konstrukcji myślowej Szvoren, element poszukiwania harmonii tożsamości stanowi fundament dynamiki określającej istnienie człowieka.

„Nie ma i lepiej, żeby nie było” to świetna kompozycyjnie opowieść o zdawałoby się zwyczajnych, ale jakby nieco zapomnianych wartościach: odpowiedzialności, uczciwości, miłości, odwadze i bliskości. Te małe opowieści, są jak drobiny, z których autorka składa wywrotową całość – ta książka napiera, stawia niewygodne pytania, atakuje różne idee i stereotypy. W tym sensie nie jest to zbiór, wobec którego dałoby się zachować obojętność. I o to przecież chodzi w literaturze.