Recenzja "Dramaty t. I" Thomas Bernhard

Wydawca: Czytelnik

Liczba stron: 356

Tłumaczenie: Monika Muskała, Danuta Żmij-Zielińska

Oprawa: zintegrowana

Premiera: czerwiec 2020 r.

Thomas Bernhard to artysta, którego twórczość stoi w opozycji do tak zwanej literatury „dobrze skrojonej”, atrakcyjnie podanej czytelnikowi dla celów zabawy i relaksu. Trudno doszukać się w jakimkolwiek jego dziele zabiegów obliczonych na kreację dzieła poczytnego, szablonowego. Używana przez niego materia języka została względnie szybko zamknięta w osobliwy model pisania, który był powielany w kolejnych dziełach, dzięki czemu dzisiaj możemy mówić o stylu bernhardowskim. Pięknie określa go Marta Mizuro w słowie o „Autobiografiach” „Jest to bowiem taki typ pisarstwa, jaki wymaga albo bezwarunkowej akceptacji i przyjęcia twardych reguł narzuconych przez autora, albo całkowitej obojętności, znieczulenia się i na język, i na emocjonalny ładunek tej prozy”.

W praktycznie każdym omówieniu jego dzieł podkreśla się ponury i pesymistyczny wydźwięk tej beletrystyki. Jego dzieła przesiąknięte są samotnością, cierpieniem, bólem, a także kryzysem mitu spokojnej, szczęśliwej Austrii. Te wszystkie cechy biorą się z trudnych doświadczeń życiowych autora, o których jednak nie chcę tu pisać, zbyt wiele opracowań tę tematykę już poruszało. Niewiele jednak z nich sili się na spostrzeżenie, że autor „Mrozu” to tak naprawdę twórca wielotematyczny, o czym dobitnie przekonuje lektura pierwszego tomu „Dramatów”. Na książkę składają się trzy sztuki: „Siła przyzwyczajenia”, „Minetti. Portret artysty z czasów starości” i „Przed odejściem w stan spoczynku”. Choć wybrzmiewają tu echa dobrze znanej z innych publikacji krytyki państwa, ojczyzny i społeczności, to można odnaleźć także wątki destrukcyjnego ujęcia sztuki. W tym sensie dramatystanowią swoisty wstęp do tego, co Bernhard wyraził na końcu swojej drogi w powieści. „Wymazywanie. Rozpad”, a także rzucają inne światło na jego decyzję o zakazie publikacji i wystawiania swoich dzieł w Austrii do czasu upłynięcia praw autorskich.

„Dramaty t. I” zaczynają się od cyrku. „Siła przyzwyczajenia” to uniwersalna przypowieść o opętanym manią wielkości artyście, bezwzględnym i sadystycznym  dyrektorze cyrku,  który w imię swoich chorych ambicji, stara się stworzyć sztukę doskonałą.  Zamknięcie akcji w małej przestrzeni – cyrk jest wszak niewielkich rozmiarów, działa na prowincji, a widownia porzuciła już tę formę rozrywki, na rzecz innych mediów – można interpretować bardzo szeroko: na gruncie kraju, regionu, społeczności lokalnej, czy nawet rodziny. Cyrkowcy uosabiają dobrze nam znane charaktery, a połączenie scenicznej pracy z obsesją dyrektora Caribaldiego i muzyką słynnego kwintetu smyczkowego Franciszka Schuberta „Pstrąg”, daje efekt totalnego zagubienia i niepewności co do istnienia czegoś takiego jak wolność, racjonalność i humanizm. „Siła przyzwyczajenia” to z jednej strony wyrafinowane studium dominacji, z drugiej istotny traktat o sztuce. Bernhard zestawia marzenia o idealizmie, z chorą, monotonną pracą nad drobnymi elementami. Czy tyrania codziennych ćwiczeń może w końcu doprowadzić do stworzenia czegoś doskonałego? Czy warto płacić taką cenę? Czy należy bezwolnie trwać w zaklętym kole upadku? Wreszcie czy maestrię można przedkładać ponad własne życie?

Jeszcze bardziej sugestywna jest druga sztuka zawarta w zbiorze „Minetti. Portret artysty z czasów starości”. W oryginale tytuł brzmi po prostu „Minetti”, ale polski tłumacz, całkiem zresztą słusznie założył, że postać Bernarda Minettiego nie będzie polskiemu czytelnikowi znana. Niemiecki aktor urodził się w 1905 roku w Kilonii, a już w wieku 24 lat zagrał Don Carlosa i Hamleta. Te role były dla niego bramą do kariery. W 1931 roku przeniósł się do Berlina, gdzie dał się zapamiętać publiczności jako Franz Moor w „Zbójcach”, Gessler w „Wilhelmie Tellu” oraz Brutus w „Juliuszu Cezarze”. Przez całe dorosłe życie związany był z kilkoma teatrami, niemniej tym najważniejszym był dla niego Schiller Theater. To tam grał dla Clausa Peymanna w sztukach Bernharda tytułowe role. Minetti na scenie musiał pozostać sobą. Przemiany w inne charaktery, dostosowanie zachowania scenicznego do nienaturalnych dla niego właściwości – to wszystko zbywał żywą mimiką i nadmierną teatralnością. Najczęściej grywał wielkie osobowości, przywódców, niepokorne charaktery. Tu czuł się jak ryba w wodzie i miało to też oddźwięk w odbiorze dzieła przez publiczność. Jak twierdzą krytycy, Minetti był największym aktorem niemieckiego teatru w XX wieku i to właśnie jemu Thomas Bernhard poświęcił swoją sztukę. Przedstawia w niej człowieka, będącego nie tylko artystą, lecz także obłąkanym bankrutem. To swoista spowiedź starego aktora, który po latach odsunięcia od zawodu i niekończących się ćwiczeniach, chce wrócić na scenę. To nie będzie jednak mu dane, mimo mistrzostwa, do jakiego doszedł w indywidualnych treningach. Minetti w ujęciu Bernharda to człowiek oderwany od ludzi, od życia, całkowicie oddany sztuce aktorskiej. W wywiadzie udzielonym dla „Theater heute” Minetti wspomina, że „To niezwykłe, ile Bernhard o mnie wie, zważywszy na to, że nasze spotkania, mierząc w czasie, trwały łącznie około trzech godzin”. Znowu zatem sztuka, przerosła życie, a dramat o konkretnej osobie, można i należy odczytywać w szerszym kontekście.

Na koniec pozostaje prawdziwa bomba. Tym razem nie będzie o sztuce, o akcie kreacji, o zagubionej duszy. W „Przed odejściem w stan spoczynku" Bernhard rozlicza się z wielką historią, ale także ze zbrodnią, w jej ewolucyjnym charakterze. Bohaterem jest mała rodzina. Brat, to szanowany sędzia, człowiek sukcesu. Stać go na utrzymywanie dwóch sióstr, z których jedna jest wojennym kaleką. Ów znamienity człowiek ma jednak też drugą stronę. W czasie wojny pełnił funkcję oficera SS, a zbrodnicza ideologia tak przesiąknęła do jego krwioobiegu, że obecnie silnie oddziałuje na więzi rodzinne. To nie jest zwykły dom, w którym spotyka się rodzeństwo przy niedzielnym obiedzie. Zamiast rozmów o dawnych czasach, o przeczytanych książkach czy zasadzonych kwiatach, obserwujemy perwersyjną rzeczywistość, w jej  licznych, patologicznych wariantach. Można interpretować „Przed odejściem w stan spoczynku" jako sztukę rozliczeniową z nazizmem, ale można też spojrzeć na nią z bliższego nam punktu widzenia. Właściwie to, że mamy tu do czynienia z Niemcami, nie ma większego znaczenia. Polska też miała, ma i będzie mieć swoich zbrodniarzy. Areną ich nikczemności może być konflikt wojenny, ale też kampania wyborcza, jednostka publiczna czy właśnie rodzina.

Bernharda można czytać swoimi kontekstami. Nadaje to jego dziełom nowego wymiaru, a przede wszystkim sprawia, że mimo upływu lat i publikacji kolejnych wznowień, w jego muzycznej frazie nadal można dostrzec uniwersalizm i świeżość. Jakby był tu z nami i dalej obserwował rodzące się cierpienie. „Dramaty t. I” to trzy spojrzenia na tyranię męskości, na chore ambicje, zamiłowanie do siły i perfekcjonizm. To przestroga, szczególnie aktualna obecnie, kiedy decyzje jednego człowieka, oddziałują na miliony osób.

Recenzja "Prawda i miłość. Czeskie sztuki współczesne"

Wydawca: ADiT

Liczba stron: 416

Tłumaczenie: Gabriela Gańczarczyk, Tomasz Grabiński i Krystyna Krauze

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Premiera: kwiecień 2020 r.

„Prawda i miłość muszą zwyciężyć nad kłamstwem i nienawiścią“. To jedno z najważniejszych zdań wypowiedzianych przez Václava Havla. Jest on kojarzony przede wszystkim z walką o demokratyzację socjalistycznej Czechosłowacji. Stał się symbolem współczesnych Czech, nie tylko dzięki skutecznej walce z systemem totalitarnym, ale również jako pierwszy przywódca narodu po upadku komunizmu. Havel jako dysydent, niestrudzony polityk, niepodległy działacz na rzecz praw człowieka, pisarz, poeta oraz dramaturg opowiadał się jednoznacznie za koncepcją nowoczesnego państwa demokratycznego, w którym prym wieść ma równouprawnione społeczeństwo obywatelskie. Recepcja działalności słynnego Czecha jest bardzo różna w kraju i na świecie. Amerykański dramaturg Arthur Miller mówił o nim „to pierwszy surrealistyczny prezydent na świecie”. Jego wieloletnia sekretarka na hradczańskim zamku, Bożena Sztepanova, zwraca uwagę, że „mówili o Tobie różnie, ale będą po Tobie płakali”. Listę pochwał i przygan można by wydłużać w nieskończoność, ale z punktu widzenia współczesnych Czech, najważniejszy jest wpływ, jaki aktywność Havla wywarła na kształt naszego sąsiada oraz na mentalność rodaków.

Z tym tematem próbują zmierzyć się twórcy książki „Prawda i miłość”, która swój tytuł czerpie właśnie od słów słynnego Czecha. Zawarto w niej dziewięć sztuk teatralnych oraz interesujący wstęp Elżbiety Zimnej, która w swojej pracy naukowej zbadała Vaclava Havla już chyba z każdej strony. W antologii zebrano teksty twórców rozpoznawalnych na całym świecie, jak Petr Zelenka, ale też artystów znanych głównie w Czechach (Petr Kolečko, David Drábek czy Tomáš Vůjtek), a nawet takich, których kojarzyć możemy przede wszystkim z innych dziedzin. Ciekawym przykładem będzie tu René Levínský – reżyser, autor książek dla dzieci, twórca o wielu nazwiskach i datach urodzenia (np. Šimon Olivětín, Arnalt Lionlőwe, Simon Uli Vetin), a także fizyk i teoretyk gier. Inną wartą odnotowania osobą jest Lenka Lagronová, która oprócz tego, że napisała ponad 20 sztuk, jest również siostrą zakonną. Ich zainteresowania i wykonywane czynności zawodowe odcisnęły silne piętno na przedstawionych w zbiorze kompozycjach.

Zebrane w tomie sztuki rzadko odnoszą się do czasów nam współczesnych. Autorzy akcję najchętniej osadzają na początku okresu transformacji, dzięki czemu starają się dotrzeć do źródeł bieżącej sytuacji społeczno-politycznej. Czasami, tak jak w przypadku pierwszej opowieści, funkcjonują dwie przestrzenie czasowe – z wtedy i z teraz. „Poker Face” Petra Kolečko, jest też jedynym dramatem, w którym obecność Havla jest całkiem namacalna. Mam też wrażenie, że to sztuka która najpełniej oddaje skostniałość i marazm współczesnych Czechów. Obserwujemy w niej Janę, która najpierw jako nastolatka, a później już jako matka, odwołuje się do tez głoszonych przez swojego sławnego rodaka. Gdy była młoda, ufała mu, szła za nim, głosiła jego słowa. Jej ojciec, karciarz Franciszek, stał po zupełnie innej stronie. Wolność, tolerancja i pozytywne emocje, są dla niego mrzonkami. Zamiast o ideach, woli mówić o bezsensie działalności obywatelskiej, a jakiekolwiek okruchy człowieczeństwa, chowa za korzyściami płynącymi z partyjki pokera. Po latach jego rolę przejmie właśnie Jana, a pełni nadziei na lepsze jutro Pawlina i Wiktor, dostaną od niej najlepszą lekcję życia. Petr Kolečko odwołuje się w swojej sztuce między innymi do towarzyskiej strony Havla. O aferach miłosnych prezydenta krąży wiele anegdot i dowcipów, które autor sztuki, przedstawia w formie prawdopodobnego ojcostwa nieznanej mu Pawliny.

Petr Zelenka dostał miejsce na aż dwie sztuki: „Job Interviews” i „Czas molekuły”. W obu prezentuje portrety ludzi, dla których najważniejsze są pieniądze i kariera. W tym sensie nie tylko powraca do filozofii Havla, ale ustawia się na tej samej szali co wcześniej przywołany „Poker Face”. Bohaterami jego sztuk są osoby, które odrzuciły empatię oraz ludzkie uczucia, a w imię splendoru są w stanie upodlić siebie i innych. Interesującą metaforę polityki i rozdziału dóbr przedstawia S. d. Ch. Miloslav Vojtíšek. Jego sztuka może być swobodnie czytana jako narzędzie uniwersalne, dobrze oddające to, co dzieje się obecnie w Polsce. Rozchodzi się o tytułową „Ostatnią gąskę”, która finansowana z budżetu państwa, ma być podstawą wspólnej uczty elity i zwykłego ludu. Cyniczny polityk woli jednak samemu napchać swój brzuch, nawet kosztem szybkiej śmierci z przeżarcia, niż odstąpić choć odrobinę mięsa innym. Nie zrobi jednak tego oficjalnie. Woli chować się ze swoim łakomstwem, a później przedstawić fakty tak, aby to z innych zrobić idiotów. 

Nurt historyczny poruszać będą dwie inne sztuki: „Wysłuchanie” Tomáša Vůjteka oraz monodramat „Aktor i stolarz Majer mówi o stanie swojej ojczyzny”. W pierwszej słyszymy dialog babci klozetowej oraz Adolfa Eichmanna, który opowiada jej swoją wersję zdarzeń II wojny światowej. Najbardziej poruszający jest tu finał. Słyszymy w nim z ust przeciętnej Czeszki, że Żydzi na ten cały los sobie zasłużyli i niczego nie powinni dostawać, bo wcześniej skradli to właścicielom czeskim. Tych więc, którzy po wojnie śmieli domagać się zwrotów majątków, należy solennie ukarać. David Zábranský, w swoim nieco przydługim monologu opartym na momentami męczących powtórzeniach, zwraca uwagę na inny aspekt historii – rozpad świata zgodnie z dualną teorią ekonomii. Ciągłą walkę bogatych o zyski i biednych o sprawiedliwość. 

Ostatnie dwie sztuki, to już całkiem jawne odwołanie się do brytyjskiej klasyki literatury, ale także do tematu emancypacji kobiet. „Sherlock Holmes. Morderstwa brodatych kobiet” oraz „Ogród Jane Austen” wskazują na wciąż widoczny w czeskim społeczeństwie brak równouprawnienia. U Davida Drábka kobiety muszą się chować w klasztorze, przed silnymi i bezwzględnymi mężczyznami, z kolei Lenka Lagronová pokazuje, że nawet legendarna postać Jane Austen, nie mogła zostać należycie nagrodzona, za swój nieoceniony wkład w rozwój europejskiej kultury.

„Prawda i miłość” to smutny obraz upadku pięknych ideałów. Artyści starają się przywołać wiele przejawów nienawiści, egocentryzmu oraz niesprawiedliwości, które prowadzą do powstawania przemocy wobec słabszych. Dostaje się naukowcom, politykom, karierowiczom, korporacjom, mężczyznom, prostemu ludowi. Każdy ma coś na sumieniu i dobrze, że czescy autorzy o tym przypominają. Być może czasami ich wizje są niesmaczne, przerysowane, karykaturalne albo po prostu za bardzo teatralne, być może niektóre ironie i użyte figury są dobrze nam znane i wielokrotnie wcześniej wykorzystywane, być może język będzie czasami zbyt oczywisty, a dłuższe fragmenty wiejące nudą. Zasadniczo jednak „Prawda i miłość” to kawał potężnej literatury, która operując typowymi dla modernizmu środkami, uwypukla ciemną stronę społeczeństwa jako takiego. Nie tylko czeskiego, ale też naszego. Zdecydowanie do głębszego przemyślenia.

Recenzja "Wady snu" Radka Denemarková

Wydawca: Książkowe Klimaty

Liczba stron: 246

Tłumaczenie: Olga Czernikow

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Premiera: 29 stycznia 2020 r.

Bardzo mocno zaczyna się rok 2020 dla literatury czeskiej wydawanej w Polsce. Na pierwszy rzut poszła sztuka teatralna, czyli gatunek aktualnie raczej rzadko wykorzystywany. Jej autorką jest dobrze znana polskiemu czytelnikowi Radka Denemarková, którą przy okazji omawiania jej „Kobolda” nazwałem czeską Olgą Tokarczuk (wtedy jeszcze nie mówiło się głośno o Noblu). Tak jak w dwustronnej opowieści czeską pisarkę zajmowała przemoc rodzinna, tak w „Wadach snu” skupia się na nieco innej tematyce.

Na początek warto zwrócić uwagę, że dla Denemarkovej najważniejsze są jednak historie i relacje. Tło sceniczne jest tylko mgliście zarysowane. Tak naprawdę w żadnym momencie nie zostaje wyjaśnione, gdzie zostały osadzone aktorki dramatu. Czyściec? Poczekalnia? A może marzenia senne? Tego się nie dowiemy, podobnie jak wielu szczegółów aranżacji tego miejsca. Autorka celowo odciąga myśli czytelnika od obrazowania przestrzennego, aby tym dokładniej wsłuchał się w wypowiadane słowa. Namacalne elementy otoczenia pojawiają się tylko wtedy, gdy współgrają z toczącą się na scenie gonitwą emocji. Tapetowanie stronami książek jest tu istotnym elementem pokazu siły. Wanna ma znaczenie metaforyczne i odnosi się do przeszłości. Okno jest jedyną nadzieją, a po kolejnym rozczarowaniu, wzmaga poczucie rezygnacji. Tajemnicze regulatory powietrza zagęszczają atmosferę. Każda rzecz ma więc swoje drobiazgowe uzasadnienie, a to, że nie wiemy ile jest pokoi, czy bohaterki leżą na wygodnych sofach, czy kuchenka na której gotują jest gazowa czy może indukcyjna – to wszystko każdy z nas musi dopowiedzieć sobie sam. Bo przedstawiona tu opowieść nic by nie znaczyła, bez naszego czynnego w niej udziału.

Można by napisać, że dziejąca się w „Wadach snu” historia, to rodzaj zderzenia kultur i postaw. Trudno zresztą podjąć jakąkolwiek polemikę z taką interpretacją. Virginia Woolf żyła na przełomie XIX i XX wieku. Wychowała się w czasach wiktoriańskich w dobrze sytuowanej rodzinie arystokratycznej. Sylvia Plath jest przedstawicielką młodszego pokolenia, a jednocześnie kobietą cierpiącą na depresję i stany maniakalne. Ivana Trump żyje i z tego co ogólnie wiadomo, ma się całkiem dobrze. Wszystkie panie łączy nie tylko płeć, ale też literackie korzenie. Virginia to pisarka skryta, nie afiszująca się ze swoją twórczością w bezpośrednim kontakcie, Sylvia żyje poezją, zaś Ivana jest modelowym wytworem popkultury, który za nic ma jakość dzieła. W rozmowach między bohaterkami toczą się zażarte debaty na temat roli literatury, podejścia do pisania, kosztów jakie one niosą dla życia psychicznego. Wizja Ivany, która posługując się zdolnościami innych osób, kreuje światy poddane jasnej strukturalizacji i schematyzacji, może wyglądać komicznie przy pełnych emocji i poświęcenia opisach Virginii Woolf. A poprzez literaturę, pisarki reprezentują także określone modele bycia. Życie w samotności czy toksyczne związki? Homoseksualizm, biseksualizm czy może tradycyjne, utarte w społeczeństwie trwanie z mężem za wszelką cenę? Te i wiele innych kwestii silnie wybrzmiewają w dramacie i zestawione ze sobą dają podstawę do głębszych refleksji i zażartych dyskusji.

Jak pisałem można traktować dramat Denemarkovej właśnie jako przyczynek do rozważań na temat zmiany kulturowej. Chciałbym jednak podkreślić jeszcze inną, rzucającą mi się w oczy interpretację. Chodzi mi tu mianowicie o potraktowaniu trójki bohaterek jako małej grupy społecznej. Zamiast kultywowania podziałów, staram się doszukać w nich łączności. Sylvia zajmuje się gotowaniem, jest wrażliwa i często musi odcinać dopływ tlenu, aby zostać usłyszaną. Virginia niewiele robi, nawet pokrojenie jabłka może się okazać dla niej zadaniem ponad siły. Lubi zamykać się w sobie i mieć rację. Ivana czuje że wie więcej od swoich koleżanek. Odkryła sekret sławy i jest gotowa poświęcić zdrowie swoich bliskich dla zachowania prestiżu. Lubi też eksperymentować z szybkimi motocyklami, nie boi się ryzyka. Te wszystkie przymioty, połączone ze scenkami jakie bohaterki rozgrywają między sobą, przypominają mi rodzinę. Może nie taką zwykłą, utartą w XIX-wiecznych powieściach, ale tę dzisiejszą. Są tu naszkicowane kluczowe problemy: apatia, potrzeba niezależności, podejście do wychowania, różnice pokoleniowe, depresja. To wszystko z czym obecnie człowiekowi przychodzi się mierzyć. Odczytanie „Wad snu” w tym kluczu, sprawia że historia jeszcze zyskuje na uniwersalności. Nie jest to już tylko inteligentna rozprawa o kobiecości i podejściu do sztuki, ale także symboliczny portret życia w XXI wieku.

Właśnie w połączeniu tych dwóch, a może nawet trzech przestrzeni upatruję siły „Wad snu”. Radka Denemarková wychodząc od różnych charakterów i biografii, buduje naprawdę skomplikowaną strukturę, którą można odczytać na kilku płaszczyznach. Cenne są tu także liczne odwołania do życia wszystkich Pań. Podkreślają, jak istotną pracę wykonała autorka jeszcze przed samym procesem pisania. Bo tak jak w „Koboldzie” odnaleźć można elementy eksperymentu formalnego, tak i tu czeska pisarka poddaje swoje dzieło nieustannemu mieszaniu formuł. Czytając Denemarkovą można mieć pewność, że za każdym zdaniem kryje się konkretny pomysł wypełniający z góry obrany plan. Tu nie ma przypadku i improwizacji (mimo że jest to w jakimś sensie twórczy eksperyment), jest za to mrówcza praca i ciągła chęć do obrazowania teraźniejszości, przez pryzmat niekończącego się procesu historycznego. „Wady snu” są swego rodzaju wielowymiarowym freskiem, w którym to co klasyczne, łączy się z awangardą i popularnością.

Recenzja "Claus Peymann kupuje sobie spodnie i idzie ze mną na obiad" Thomas Bernhard

Wydawca: Wydawnictwo Od Do

Liczba stron: 88

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Premiera: 31 maja 2019 r.

Claus Peymann w latach 1986-1999 pełnił funkcję dyrektora słynnego wiedeńskiego  Burgtheater, w którym zaprezentował wiele znakomitych inscenizacji światowych arcydzieł teatralnych, między innymi „Makbeta”, „Ryszarda III” czy „Peera Gynta”. Zwykł nazywać się ‘królem serc” i „naprawiaczem świata”. Nie zapomniał o tym Thomas Bernhard, który w dramoletce „Claus Peymann kupuje sobie spodnie i idzie ze mną na obiad” mówił ustami swojego bohatera, że chce wodzić publiczność za nos i dawać im wielką sztukę. Także w kolejnej, „Claus Peymann i Hermann Beil na Sulzwiese” podkreślał, że jego zamiarem jest stworzenie sztuki wszechczasów, wielkiej inscenizacji dzieł Szekspira. Mocne słowa i duże obietnice nie powinny jednak mydlić nam oczu – Bernhard to zbyt wytrawny twórca żeby zadowolić się patetyczną laurką dla znajomego.

„Claus Peymann kupuje sobie spodnie i idzie ze mną na obiad” to zbiór trzech dramoletek , w których austriacki pisarz w groteskowy i wyjątkowo zabawny sposób porusza temat teatru życia i swojej ojczyzny. Nie jest tajemnicą, że pod wieloma względami Thomas Bernhard był  człowiekiem teatru, mimo że w jednym z tekstów tego zbioru wyraźnie temu zaprzecza. Rzecz zaczyna się już na najbardziej podstawowym poziomie. Jednym z jego wyuczonych, choć dalej niewykorzystywanych zawodów, było aktorstwo. Jest jednak coś ważniejszego – począwszy od roku 1970, gdy opublikował sztukę „Święto dla Borysa”, równolegle z tekstami prozatorskimi pisał dramaty. Teatr był więc w życiu Bernharda ważny, stąd recenzowany zbiór odbieram jako swoistą synekdochę życia pozateatralnego, zgodnie z którą teatr skupia w sobie metaforę naszej egzystencji. A że poglądy Bernharda na życie bywają bardzo sarkastyczne, to nie może dziwić na przykład takie zdanie „a w ogóle teatr to szczyt bezsensu”.

W pierwszym tekście zbioru „Claus Peymann opuszcza Bochum i udaje się jako dyrektor Burgtheater do Wiednia” Bernhard opisuje proces pakowania i rozpakowania Peymanna podczas przeprowadzki z Bochum do Wiednia. Co pakuje przyszły dyrektor Burgtheater? Aktorów i dramaturgów wraz z ich dziełami. Jedni trafiają do walizki ze skarpetkami, drudzy do tej ze spodniami. Rozmowa Peymanna z sekretarką Panią Christiane Schneider roztacza się między proporcjami ujmowania obu grup, sensem rozwijania teatru, a także, a może przede wszystkim – sprawą austriacką. Autor nie owija w bawełnę, co rusz deprecjonuje znaczenie sztuki popularnej, kpi z politycznych układów („niech pani zaniesie ten list do ministerstwa nie oczekuję odpowiedzi nastawiłem się na głupców”), z mentalności rodaków, z ich poczucia wyższości. Nie boi się też uderzać wprost w zwykłego człowieka „Smród Dunaju jest najohydniejszy. Nie mówiąc już o ludziach”. Jeszcze bardziej kategoryczne zdanie odnaleźć możemy w tytułowym utworze zbioru: ”Austria jest najbardziej szaloną komedią jaka mi się do tej pory przytrafiła”. Z kolei w ostatniej dramoletce „Claus Peymann i Hermann Beil na Sulzwiese” Bernhard umiejscawia swoich bohaterów w restauracji, podczas konsumpcji wiedeńskich sznycli. Beil jest współdyrektorem i dramaturgiem, człowiekiem nagminnie zgadzającym się z punktem widzenia swojego przełożonego. Panowie rozmawiają o największym projekcie wszechczasów, o zagraniu wszystkich sztuk Szekspira jednocześnie, na jednej scenie, w której mieliby zagrać najlepsi aktorzy na świecie. Globalne zamiary Peymanna przeciwstawione są tu banalności prozy życia, wyrażonej w pokręconych snach obu panów.

Bernhard znowu mnie zaskoczył. Jego sztuki teatralne są świeże, zabawne, głęboko przemyślane i wartościowe, nawet jeżeli mówi o istocie zakupu spodni. Intryguje ciekawy kolaż autobiografii ze zmyśleniem, małych problemów z uniwersalizmem, szczerości z pozą, ekshibicjonizmu z pruderią, szyderczej kpiny ze śmiertelną powagą. Ważną rolę grają tu też repetycje – począwszy od elementów nadorganizacji językowej, aż po motyw ciągłego powielania w doświadczeniach bohaterów. Zalew powtórzeń w naszym życiu jest tak ogromny, że czasami mam wrażenie, iż ciągle mówimy o tym samym. Autor „Kalkwerku” uderza w to błędne koło i przy pomocy prostych zabiegów wytrąca nas z pozycji komfortu. 

„Claus Peymann kupuje sobie spodnie i idzie ze mną na obiad” to malutka książka, która zachwyca i zostaje na dłużej. W każdej dramoletce stawia na dwóch bohaterów i zamkniętą przestrzeń, dzięki czemu utwory idealnie nadają się do przeniesienia na scenę. To książka, która poprawia humor, by po chwili dojść do wniosku, że tak naprawdę nie ma tu powodów do śmiechu. W tym zasadza się mistrzostwo tej groteski. Nikt też tak pięknie nie mówi „pocałujcie mnie wszyscy w dupę” jak Thomas Bernhard. Czytajcie, bo to cudowna rzecz! 

Ocena: