Recenzja "Nie ma co" Mahsa Mohebali

Wydawca: Glowbook

Liczba stron: 184

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Tłumaczenie: Aleksandra Szymczyk

Premiera: 1 maja 2024 rok

Coś się ruszyło na polskim rynku wydawniczym. Wreszcie oficyny otwierają się na ambitną literaturę z krajów Bliskiego Wschodu. Mamy już do naszej dyspozycji chociażby „Ciała niebieskie” Jokhi Alharthi czy „Dziwki w czadorach nie idą do raju” Chahdortt Djavann, a niebawem pewnie pojawi się premierowo książka Jizhar Smilanskiego. Do tego grona dołączył także niewielkich rozmiarów utwór Mahsy Mohebali.

„Nie ma co” to opowieść, która wciąga czytelnika w brutalny, a jednocześnie fascynujący świat współczesnego Teheranu. Główna bohaterka, Shadi, to młoda narkomanka próbująca odnaleźć sens w kraju pogrążonym w chaosie i autorytarnym porządku. Narracja zaczyna się od trzęsienia ziemi – i to dosłownie. Odzwierciedla ono symbolicznie roztrzęsienie wewnętrzne bohaterki oraz tętniący życiem i gniewem Iran. W chaosie drżącego miasta Shadi rusza w 24-godzinną podróż w poszukiwaniu kolejnej dawki narkotyku, a jednocześnie ucieczki od pełnej napięć rzeczywistości rodzinnej.

Autorka, używając zjadliwego, pełnego ironii i humoru języka, przedstawia Iran jako miejsce skomplikowane i niespokojne, zarówno pod względem politycznym, jak i społecznym. Niezwykle intrygujący jest portret głównej bohaterki – Shadi to antybohaterka, którą trudno lubić, lecz jednocześnie trudno jej nie współczuć. Ucieleśnia bowiem niezgodę na represyjny system, nie tylko na poziomie politycznym, ale także emocjonalnym. Przypomina postacie z prozy Sartre'a czy Camusa, które nieustannie próbują odnaleźć sens w świecie pozbawionym wartości. Mohebali buduje obraz Teheranu jako miejsca, gdzie rewolucje wydają się nieustannym stanem, a jednostki – jak Shadi – toną w apatii i desperacji, próbując chociaż na chwilę zaznać spokoju.

„Nie ma co” to książka otwierająca na nowe perspektywy. Jest pełna kontrastów i mocno zarysowanych emocji, które – mimo silnie osadzonego kontekstu irańskiego – wybrzmiewają uniwersalnie. Mohebali, poprzez chaotyczną, intensywną narrację, pokazuje wrażliwą stronę społeczeństwa rozdartego pomiędzy tradycją a nowoczesnością. To książka dla osób, które są gotowe zmierzyć się z lekturą pełną buntu i gorzkiej refleksji.

Dla polskiego czytelnika dodatkowym atutem są przypisy tłumaczki Aleksandry Szymczyk, które otwierają kontekst irańskiej kultury i pozwalają zrozumieć niuanse językowe oraz sytuację społeczną. Dzięki tym wstawkom stajemy się nie tylko obserwatorami, ale i towarzyszami Shadi, poznając ten trudny świat od środka.

Recenzja „Dziwki w czadorach nie idą do raju” Chahdortt Djavann

Wydawca: Wydawnictwo w podwórku

Liczba stron: 236

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Tłumaczenie: Krzysztof Jarosz

Premiera: maj 2024 rok

Tydzień temu poszedłem do kina na film „Tatami”, który wyreżyserowali Zar Amir Ebrahimi i Guy Nattiv. Opowiada on historię irańskiej dżudoczki, która podczas mistrzostw świata jest dosadnie proszona przez władze reprezentowanego przez siebie kraju o symulowanie kontuzji. Opowieść ta jest inspirowana co najmniej kilkoma innymi, realnymi zdarzeniami z przeszłości reprezentantów Iranu. To z pewnością poruszająca relacja walki o realizację własnych marzeń, ale także, a może przede wszystkim o łamaniu podstawowych praw kobiet w kraju znad Zatoki Perskiej. Do samego filmu miałem dwie uwagi. Po pierwsze zbyt mocno trzymano się pewnych szablonowych rozwiązań kina sportowego. Po drugie opowiedziano fikcyjną historię, mimo że w Iranie aż roi się od gotowych scenariuszy.

Opowiadam o tym przede wszystkim dlatego, że ów obraz dopełnił mi lekturę książki, o której chcę Wam opowiedzieć. „Dziwki w czadorach nie idą do raju” również mówią o łamaniu praw mieszkanek Islamskiej Republiki Iranu. Tu jednak inaczej niż w filmie, życiorysy są realne. Mamy więc zgrabne połączenie elementów powieści i reportażu, co w moich oczach od razu podniosło zaufanie do autorki Chahdortt Djavann. Jest to o tyle ważne, że ciężar gatunkowy książki wzniósł się na wyżyny – mowa tu bowiem o zabójstwach prostytutek. Co ciekawe reżyserka „Tatami” Zar Amir Ebrahimi jest przede wszystkim aktorką, a jedną z jej poprzednich ról była postać Rahimi w dziele „Holy Spider”. Dlaczego o tym wspominam? Ano dlatego, że ten film, wyreżyserowany przez Alego Abbasiego, traktował o niczym innym, jak o historii seryjnego mordercy, który w 2000 roku zabijał pracownice seksualne pod pretekstem oczyszczania miasta Meszhed. Zbieżność tematyczna nie jest bynajmniej przypadkowa.

Jeśli mieliście okazję obejrzeć utwór autora „Granicy”, tym bardziej sięgnijcie po książkę wydaną przez Wydawnictwo w podwórku. O ile bowiem Abbasi skupia się na mordercy, o tyle u Djavann jest on tylko tłem. Tu prym wiodą kobiety i społeczeństwo z jego chorymi (nie boję się tego tak nazwać) poglądami i wierzeniami. O skali ich bezmyślności niech zaświadcza fakt, że po emisji „Holy Spider”, który to film mocno krytykował Iran, twórcom zaczęto grozić śmiercią.

Dość jednak o kinie (przynajmniej na chwilę). Saeed Hanaei, bo tak nazywał się morderca 16 kobiet, zabijał, bo wierzył, że tak trzeba. Wartość zeznania złożonego w sądzie przez kobietę jest równa połowie wartości zeznania mężczyzny, a wartość słowa, zdania czy życia pracownicy seksualnej, jest zerowa. Kobiety sprzedające swoje ciało nie mają praw, mogą być w każdej chwili wychłostane (100 batów) czy skazane na śmierć (ukamienowanie). Mimo, że zaspokajają potrzeby mężczyzn, są przez nich wzgardzane i wyszydzane. Saeed Hanaei doszedł zatem do wniosku, że skoro mijane przez niego prostytutki są obrazą majestatu Iranu, należy je zlikwidować. I tak też robił. Ciała porzucał na ulicy.

Chahdortt Djavann świetnie zbudowała pierwszą scenę. Oto przypadkowy mężczyzna wchodzi w krew leżącego na ulicy ciała kobiety. O czym myśli? Otóż o konsekwencjach, jakie pozostawiony ślad może mieć dla jego dalszego życia. Za dużo się naoglądał amerykańskich kryminałów, przez co odczuwał niepokój, że władze zidentyfikują go jako podejrzanego. Spokój odzyskał dopiero wtedy, gdy okazało się, że to ciało należało do prostytutki. Nadchodzący świadkowie z każdą chwilą coraz bardziej zaczęli szydzić ze zwłok, jednocześnie chwaląc odwagę zabójcy. Był on przecież jak zbawiciel, posłaniec boga – oczyszczał miasto z zarazy. Nie innego zdania była policja, która niespecjalnie śpieszyła się do wnikliwego zbadania sprawy.

Kolejne rozdziały książki „Dziwki w czadorach nie idą do raju” to z jednej strony oddanie głosu kobietom-ofiarom, z drugiej malowanie słowem irańskiego społeczeństwa. Trudno to wszystko zebrać i opisać, bo skala katastrofy jest naprawdę niewiarygodna. Nie wiem też na ile znacie lub śledziliście całą tę sprawę, a było o niej naprawdę głośno. Pozwolę sobie przywołać tylko trzy elementy, dość przypadkowe. W ten sposób nie zdradzę Wam za wiele z treści, a jednocześnie ten, kto niewiele wie o Iranie, z pewnością lepiej zrozumie, o czym mówię.

Po pierwsze rodzina. Same narodziny dziewczynki to zła wiadomość. Nie ma ona zbyt wiele wartości, więc rodzice chcą ją jak najszybciej oddać w ręce mężczyzny, którego zresztą sami wybiorą. Małżeństwa z dwunasto czy nawet dziesięciolatkami to normalność. Zdarza się nawet tak, że opiekunowie nie wyrabiają dziecku aktu urodzenia, podkładają inny, przez co może ono nie wiedzieć, ile faktycznie ma lat. Rzecz jasna, gdy takie małżeństwo się nie uda, rodzina nie chce przyjmować swojego dziecka z powrotem do siebie.

Po drugie przemoc. Jeśli liczysz na to, że jak uciekniesz z domu (bo np. wujek regularnie wykorzystuje cię seksualnie) i nikt cię po drodze nie zgwałci, jesteś bardzo naiwna. Nie masz też większych szans w starciu z alfonsami czy swoimi pracodawcami. Chcesz sprzątać domy? Świetnie! Na pewno przydadzą ci się środki czystości, staranność i otwartość na nowe doznania. Gospodarze wszak nie odpuszczą ci i jako przykładni obywatele nakażą sobie dogadzać. To przecież oczywiste i stanowi część wynagrodzenia.

Wreszcie po trzecie instytucja małżeństwa. Wszyscy słyszeliśmy słowo poligamia, ale tu małżeństwo z więcej niż jedną osobą nabiera nowego znaczenia. Mężczyźni mogą mieć cztery żony. To legalne i chętnie wykorzystywane. Jednocześnie kobieta może mieć jednego męża, a jakiekolwiek odstępstwo od tej normy grozi ukamienowaniem. To jednak nie wszystko. Istnieje bowiem coś takiego jak małżeństwo czasowe. Panowie mogą wziąć sobie kobietę na jeden dzień, dwa, tydzień czy miesiąc. Mułła w zamian za procent zapłaty od takiego związku, dokonuje formalnego zjednoczenia. Jest to de facto legalna forma prostytucji, która teoretycznie pozwala kobietom zarabiać, w praktyce jeszcze bardziej je zniewala.

Te absurdy znajdziemy w tej książce. Nie tylko te, żeby była jasność. Bohaterki żyją bez nadziei, muszą poddawać się temu procederowi, bo nie mają alternatywy. Za coś muszą żyć i wykarmić swoje dzieci. A mężów nie ma, bo albo zginęli, albo siedzą w więzieniu. Niektórym się ‘poszczęści’ i zostaną gorącymi towarami. Zasmakują bogactw i będą oddawać się zamożnym obcokrajowcom. Inne będą musiały wystawać na ulicach, mozolnie budować portfel swoich klientów i oddawać się za grosze. A na koniec wynajmie je taki Saeed Hanaei, wykorzysta seksualnie (tak, tak, ten zbawiciel nie omieszkał sobie w ten sposób ulżyć) i zabije. Pamięć o nich zniknie, nikt nawet nie odbierze ciała.

Historia jest mocno medialna i dyskusyjna, zatem idealnie nada się na dyskusyjny klub książki. Jest też dobrze napisana, czyta się to jednym tchem. Obok opowieści dwóch głównych bohaterek, pojawiają się też inne. Każda ma swoją indywidualną przeszłość, odmienne cechy i ambicje. Jedne są prostymi kobietami, którym zależy przede wszystkim na dzieciach. Inne szukają bliskości. Jest też i filozofka, która powie w pewnym momencie „Chce pani poznać jakieś społeczeństwo? Proszę namówić do zwierzeń jego prostytutki!”. Wspomni też o pewnych filmach, czego nie omieszkałem wynotować. Podam tu dwa tytuły, które miałem okazje obejrzeć. Oba świetne „Santoori” Dariusha Mehrjui oraz „Madian” Ali Zhekana. Nie sądzę, abyście ich szukali i oglądali, ale jeśli zdarzy się ku temu okazja, bierzcie w ciemno.

„Dziwki w czadorach nie idą do raju” to jak dla mnie absolutny tegoroczny top. Nawet znając tę historię, orientując się co niego w realiach Iranu, potrafiła mnie wciągnąć, podnieść ciśnienie. Być może była ona pisana z myślą o kobietach i to z Francji. Być może te wydarzenia są już przeszłością. Ale to wcale nie oznacza, że warto przechodzić nad tym do porządku dziennego i zapominać.

Dla porządku dodam, że na końcu książki znalazło się długie podsumowanie Krzysztofa Jarosza. Nie czytałem go, bo znając podejście tłumacza z jego poprzednich książek, napotkałbym tam prawdopodobnie połączenie własnych doświadczeń z jedynymi słusznymi interpretacjami. A że ja czasami lubię się po swojemu mylić i wyciągać własne wnioski, toteż oddaje w wasze ręce moje omówienie niepodparte badaniem źródeł. I proszę, poznajcie tę książkę.  

Recenzja "Wyszywanki" Marjane Satrapi

Wydawca: Egmont

Liczba stron: 136

Oprawa: twarda

Tłumaczenie: Paweł Łapiński

 

Premiera: 9 listopada 2022 rok

Od lat z uwagą śledzę dokonania kina irańskiego. Filmów traktujących o ofiarach totalitarnego reżimu,  męczennikach za wolność słowa czy kobietach tłamszonych przez patriarchat, jest bez liku. Grają je w Berlinie, w Cannes, w Wenecji, San Sebastian czy nawet w Rotterdamie, Toruniu i Wrocławiu. Głosy protestu względem polityki kraju Persów słychać praktycznie wszędzie. Od lat jednak niewiele się zmienia, czego najlepszym przykładem są wrześniowe protesty z powodu śmierci Mahsy Amini, aresztowanej i pobitej za strój niezgodny z normami narzuconymi przez irańską władzę.

Reżyserzy filmowi, tacy jak Jafar Panahi, Asghar Farhadi czy Mohammad Rasoulof, w swoich wypowiedziach mówią ostrożnie, wymijająco, bez ostrych słów. Boją się. Doskonale pamiętam spotkanie z Solmaz Panahi i jej matką (jednocześnie żoną Jafara), na którym trudno było uzyskać jakąkolwiek odpowiedź na pytanie dotyczące sytuacji politycznej w Iranie. A znajdowaliśmy się przecież tysiące kilometrów od Teheranu, spotkanie nie było nagrywane. Film jest najprostszym, najbardziej efektownym medium, które może w symboliczny sposób ukazywać problemy zwykłych Irańczyków.

Polskiemu odbiorcy trudno powiedzieć, czy rynek książki w Iranie jest tak samo dobrze rozwinięty jak filmowy. Z pewnością pisarze i pisarki z kraju Persów nie wygrywają najważniejszych nagród (a filmy tak), co może być jednym z powodów totalnej ignorancji wydawców, w promowaniu właśnie tej kultury. Jednym z wyjątków są jednak komiksy Marjane Satrapi, które swoją popularność zawdzięczają głównie animacji (w 2007 roku była pokazywana w konkursie głównym w Cannes i przegrała z rumuńskim filmem „4 miesiące, 3 tygodnie i 2 dni). Do tej pory wydano trzy powieści graficzne autorki: „Persepolis”, „Kurczak ze śliwkami” oraz nowość „Wyszywanki”. O tej ostatniej pozycji wiemy głównie tyle, że to uzupełnienie „Persepolis”. Ja jednak swoją opinię postaram się napisać z punktu widzenia kogoś, kto drugiego tytułu nie zna.

Akcja książki skupia się na pewnym popołudniu, podczas którego Marjane Satrapi parzy herbatę w samowarze, a grupa kobiet zaczyna plotkować na różne tematy. W ten sposób poznajemy losy pań wydawanych za mąż bez miłości. Dowiadujemy się, że mimo doświadczenia w małżeństwie, nigdy nie widział męskiego przyrodzenia. Że związki z zagranicznymi magnatami, czasami kończą się kradzieżą cennej biżuterii. Że ucieczka na zachód i próba życia zgodnie z tamtejszymi realiami moralnymi, może prowadzić do ranienia i samotności. Przytoczone opowieści bywają przygnębiające, straszne, bolesne, ale jednocześnie są przedstawiane humorystycznie. Pytanie czy jest to śmiech przez łzy, pozostaje otwarte.

Marjane Satrapi nie ocenia swoich bohaterek. Nie pogłębia ich życiorysów. Nie nadaje im także indywidualnych cech. Zza ich dramatów spogląda na nas całe irańskie społeczeństwo. Pisarka uniwersalizuje małe historie, używając do tego nie tylko zrozumiałych emocji i pojęć (miłość, utrata, rodzicielstwo), ale również klucza gatunkowego. Powieści graficzne Iranki składają się z dramatów kreślonych to jako komedie, to jako kryminały. Satrapi precyzyjnie dozuje informacje, syntetycznie montuje napięcie, pozwala spojrzeć na sytuację z wielu, międzypokoleniowych punktów widzenia. Autorka „Persepolis” respektuje reguły sztuki mainstreamowej, ale nasyca ją nieoczywistą treścią i specyficzną narracją.

Oddzielną, uzupełniającą rolę pełnią grafiki. Raczej skromne, stanowiące tło dla treści. Satrapi skupia się w nich na twarzach. Ukazuje je w zbliżeniu. Jedna po drugiej. A to krzyczą, a to się śmieją, a to znowu wyrażają podziw, rozczarowanie czy smutek. Te miny, mimo że są prywatne, stanowią publiczny komentarz. Warto się im przyjrzeć, zatopić w ich delikatnych rysach, odnaleźć prawdę, która czasami bywa ukryta pod postacią żartu czy tajemnicy (jakże znamienne są tu twarze bliskich Panahiego ze wspomnianego wcześniej spotkania).

„Wyszywanki” to mimo upływających lat lektura wciąż aktualna, wykorzystująca celne instrumentarium, co najważniejsze, jest to książka osobna. Można ją czytać w relacji z „Persepolis”, ale wcale nie trzeba. Pokazuje ona losy irańskich kobiet, ale nie tylko przez pryzmat ofiar męskiej siły. Te panie popełniają własne błędy, dokonują złych wyborów, postępują nieracjonalnie. Starają się żyć na tyle, na ile pozwala im trudne otoczenie.