Recenzja "Rozterki śmierci" Jose Saramago

Wydawca: Rebis

Liczba stron: 272

Oprawa: twarda

Premiera: 5 luty2019 r.

Gdy w 1998 roku Jose Saramago otrzymał Nagrodę Nobla, w Polsce był praktycznie nieznany. Dość powiedzieć, że przed tym wyróżnieniem przetłumaczono jedynie „Baltazara i Blimundę” oraz „Ewangelię według Jezusa Chrystusa”. Jakby tego było mało, Czesław Miłosz, jeden z największych autorytetów do spraw literackich powiedział o nim takie słowa: „Wiadomość, że szacowne jury przychyliło się do osoby Portugalczyka José Saramago, jest mi niemiła. Znam twórczość tego pisarza. nie cierpię tego autora. Uprawia modne obecnie pisarstwo, pełne skrzących się i często wysilonych dowcipów. Takie pisarstwo niezbyt mi odpowiada”. Trudno się zatem dziwić, że o Saramago pisało się i mam wrażenie nadal pisze się za mało.

Ale wróćmy do istoty, czyli samej książki. Pamiętacie „Kamienną tratwę”? To wydana w 1986 roku powieść Saramago, traktująca o grupce osób, którzy niesieni siłą prądu oceanicznego przemierzają świat na oderwanej części Półwyspu Iberyjskiego. Rozmawiają, kontemplują, stawiają tezy, wspominają – uczą się życia na nowo. Ta literacka figura, w moim odczuciu, idealnie oddaje charakter działalności portugalskiego pisarza. Dla mnie, Jose Saramago, jest właśnie taką pływającą kamienną tratwą, odseparowaną od wszystkiego tego, co wokoło się pisuje. Jego styl jest niepodrabialny, poruszana tematyka onieśmiela swoją oryginalnością, a pokłady humoru i ironii potrafią rozjaśnić nawet najsmutniejszy dzień. Ważny jest tu także kruszec całej metafory – kamień oddaje wieczną aktualność jego słów. Bo choć sam pisarz zmarł, jego zdania wciąż krążą w odmętach czytelniczych dusz, a stawiane pytania i głębia głoszonej prawdy, nie traci na swojej świeżości.

Wydane niedawno „Rozterki śmierci” mają w sobie wszystko to, co fani autora tak suto chwalą od lat. Są długie, wielokrotnie złożone zdania, tak samo pięknie wykreowane, jak przetłumaczone. Jest nieprawdopodobna historia, która staje się przyczynkiem do rozważania kondycji ludzkiego bytu. Jest satyra, o wyjątkowo niebezpiecznym ostrzu, nawet jak na Jose Saramago. Jest też bytowanie w niekończącej się podróży, która nie prowadzi do jakiegoś celu, lecz jest celem samym w sobie.

Tym razem punktem wyjścia jest śmierć. Jak to możliwe, że postanowiła zrobić sobie urlop? I dlaczego tylko w jednym państwie? Ten biologiczny nonsens interpretować można jako wyznacznik fantastyczności, którego wdrożenie umożliwia kreację światów poza granicę empirycznej rzeczy­wistości. „Rozterki śmierci” nie są jednak tylko czystą fantastyką, ile tekstem opar­tym na pewnym porządku symbolicznym. Oddzielenie fragmentu przestrzeni i czasu, uczynienie zeń swoistego mistyczno-filozoficznego labiryntu – statuy izolacji, jest niezbędnym posunięciem do zbudowania inicjacyjnej historii swych bohaterów, wyjścia poza pospolitą przestrzeń i czas. Saramago rozważa konsekwencje tej niemożliwej sytuacji w kilku przestrzeniach – oczywistych i metafizycznych. Zadaje sobie pytania, co stałoby się na przykład z zakładami pogrzebowymi i dochodzi do wniosku, że pewnie zajęłyby się chowaniem zwierząt. Albo co zrobiłby kościół, który przecież opiera się na strachu przed wiecznym potępieniem? Autor „Miasta ślepców” powołuje też do życia maphię – organizację zajmującą się świadczeniem usług samobójczych. Skoro człowiek skazany jest na wieczną, powolną agonię, rodzina chętnie skorzysta z aktywności firmy, która wywiezie ciała za granicę i zakopie je ku pochwale uniwersalnego prawa natury. To takie proste prawda? Wątpliwości portugalski pisarz ma całą moc, a wszystkie dążą do jednego – zabrania głosu w swoim długim życiowym monologu o historii Boga i człowieka. Żywiołem Saramago jest humanizm radykalny, który każe mu pochylić się nad tragedią człowieka stającego w obliczu Boga, nad porażką, która wieńczy każde ludzkie spotkanie z Absolutem. W tym rozumieniu tytułowa śmierć, jest jednym z insygniów Boga, przy pomocy którego wzywa on ludzi do dalszej wędrówki w nieznane (jak w „Roku umierania Ricarda Reisa”, gdzie zmarły wcześniej Fernando Pessoa zjawia się, by zbu­dzić tytułowego bohatera ze snu i wezwać go do nowej wyprawy). 

Saramago mówi jednak jeszcze coś. W tytule umieszcza kluczową postać swojej rozprawy – śmierć. Ważne jest tu właśnie słowo „śmierć” pisane z małej litery, bo choć przybiera ona w książce postać jak najbardziej cielesną, nie chce być traktowana jako coś osobliwego. Zresztą równość wybrzmiewa w książce w wielu postaciach. Równi są ci, którzy nie umierają, później ci, którzy dostają listy, równi są rządzący Państwem, mimo że czasami konwencja nie pozwala na bezpośredni z nimi kontakt. Równi są wreszcie wielcy mistrzowie sztuki – bach, proust, beethoven, których nazwiska Saramago pisze konsekwentnie z małej litery. Ostatecznie równa pozostaje także śmierć, która mając dość swojego nikczemnego zadania, porzuca je na rzecz miłości. To jest właśnie otwarcie szczelnie zamkniętego labiryntu, dzięki czemu „Rozterki śmierci” są nie tylko śmieszną opowiastką o wydumanej rzeczywistości, ale przede wszystkim obrazem pewnej części nas samych – naszych pragnień, słabości, egoizmu i uczuć. 

Tak oto Saramago po raz kolejny pokazuje plecy Bogu i jego wiecznemu planowi. Choć głęboko wierzy, że tak jak to zapisano w Sumie teologicznej św. Tomasz z Akwinu – Bóg jest pierwszym poruszycielem i ustalającym ład kosmiczny, człowiek także ma tu coś do powiedzenia. W „Kamiennej tratwie” napisał, że „Od człowieka zaczyna się to, co niewidzialne”, a jak dowodzi finał recenzowanej powieści, sfera emocjonalna bywa czasami wyższym stanem, niż z góry narzucone ramy funkcjonowania. „Rozterki śmierci” są więc kolejną ciekawą powieścią o pielgrzymowaniu po morzu życia, o starciu z Absolutem i niemożności wyjścia poza swoje czysto ludzkie ograniczenia. O równości wobec nieskończoności i ironii, która jest dobrym remedium na troski codzienności. Ale „Rozterki śmierci” to też powieść nierówna, taka, gdzie rozbudowane humorystyczne anegdoty, często przysłaniają to, co w tej prozie najważniejsze, a piękne zdania, przetykane są też takimi, o których można napisać jedynie, że podtrzymują rytmikę frazy. Z pewnością Saramago pisywał lepsze książki.

Ocena: