Recenzja "Czy to jest człowiek" Primo Levi

Wydawca: Wydawnictwo Literackie

Liczba stron: 254

Oprawa: miękka

Premiera: 23 października 2008 r.

Książka „Czy to jest człowiek” została napisana tuż po zakończeniu II wojny światowej, w 1947 roku. Jest to dzieło o tyle ważne, że stanowiło pierwszy zapis świadka i uczestnika wydarzeń w Auschwitz, włoskiego Żyda Primo Levi’ego, na temat dokonanych w tym miejscu okrucieństw. Autor skupia się na swojej osobie, tylko czasami wspominając innych współwięźniów i zasłyszane historie. Z dokumentalną skrupulatnością odnotowuje swoje wspomnienia na temat aresztowania, wyjazdu z Włoch, dostarczenia do obozu. Precyzyjnie nakreśla obraz dnia w tym pozbawionym uczuć miejscu. Razem z nim będziemy poznawać harmonogram dnia, panującą temperaturę, metody na przetrwanie. Przyjrzymy się kluczowym bolączkom więźniów – głodowi, mrozowi, katordze.

Levi pisze niezwykle plastycznie i naturalistycznie. Dba o to, aby nie zamazywać pejzażu niepotrzebnymi słowami. Obrazowość jego narracji idealnie wpasowuje się w surowy klimat obozu. Ta lektura przenika do szpiku kości. Podczas czytania odczuwać będziemy fizyczny ból, nieposkromiony głód, okropny smród ludzkich zwłok czy fekaliów, wreszcie niewysłowiony mróz. „Czy to jest człowiek” nie jest jednak tylko dziennikiem o chorobie ciała. To nie wyłącznie historyczna ciekawostka. Autor za pomocą malowania słowem obozowego krajobrazu zadaje sobie i nam pytania natury filozoficznej. Przypatrując się szarej codzienności, snuje refleksje na temat granic bestialstwa i zadeptania człowieczeństwa. Jego trwanie nie było czynnością wyłącznie mechaniczną. Mimo szeregu krzywd, których zaznawał w niekończących się ciągach udręki, odnajdował w sobie siłę i potrzebę rozmyślenia o tym wszystkim, do czego doprowadza ludzi stan permanentnego strachu i  deficytu. Jego spostrzeżenia są wyjątkowo cenne. Zauważył na przykład, że wśród więźniów przetrwali tylko ci, którzy albo mieli szczęście pracować jako specjaliści, albo do perfekcji doprowadzili sztukę kombinowania i przebiegłości. Ten, kto starał się ostać zachowując uczciwość i sprawiedliwość, ten szubko kończył swój żywot. W tym trudnym środowisku jeszcze wyraziściej oddziaływała podstawowa zasada natury – przetrwają tylko najsilniejsi.

Autor w swoich rozważaniach dotyka także mocno pojęcia godności. Stoi na stanowisku, że w tych katorżniczych warunkach, nie można wyzbyć się jej całkowicie. Nawet w obliczu nieludzkiego zachowania władz i kapo, nie można całkowicie poddać się upodleniu. Czynienie dobra, choćby dotyczyło tylko drobnych spraw, jak oddanie okruszka chleba, miało znaczenie psychologiczne. Dzięki nim nie ginęła nadzieja na przetrwanie człowieczeństwa. Takie drobne uczynki dawały także niezbędne wytchnienie, pozwalały rozpraszać smutne myśli, były drogowskazem za którym można było dalej iść przez te bezkresy katuszy. Levi swoją prywatną walkę z człowieczeństwem rozpisał w sposób chronologiczny – od początkowego zwątpienia i zatracenia, przez próby podsycania, aż do wzrastania przed etapem wyzwolenia. Proces przywracania do świadomości społecznej, współczucia i dzielenia się z innymi swoimi dobrami i myślami, zdominował ostatnią część książki. Mimo powolnego odchodzenia współwięźniów, obcowania ze śmiercią na każdym kroku oraz niewiedzy, bije z tych zapisków jakaś nieopisana afirmacja życia, rodzące się piękno w morzu cierpienia.

Trudno uporządkować myśli po tej książce. „Czy to jest człowiek” to przykład publikacji bardzo odważnej i potrzebnej. To świadectwo funkcjonowania ludzkiego okrucieństwa, ale także ważny dokument socjologiczny, badający procesy istnienia człowieczeństwa. To swoiste mroczne memento na temat przetrwania fizycznego, ale także duchowego, w obliczu całkowitego zatracenia wszystkiego, na czym budujemy nasze marzenia o życiu. To wstrząsająca relacja ocalałego z obozu, który nie bał mówić się o wydarzeniach haniebnych i przerażających. To opowieść o czymś niezgłębionym w swojej grozie i niewyrażonym w słowach. Wreszcie jest to też książka o odkrywaniu sensu i istoty człowieczeństwa. Niezwykle mądra książka, która choć opisuje dobrze nam znane sceny związane z przeładowanymi pociągami, noclegami z trupem na jednej pryczy, czy dziurawymi butami przy 30 stopniowym mrozie, wnika także w głąb ludzkiej duszy, trzyma nas w psychicznym klinczu, zawieszonych gdzieś między niedowierzaniem, a strachem przed nawrotem podobnych zdarzeń. To niewiarygodne, że raptem kilka lat po tym co przeżył i czego doświadczył, autor był w stanie stworzyć książkę tak dojrzałą i literacko przemyślaną. Chylę czoła. 

Ocena:

Recenzja "Następne życie" Atticus Lish

Wydawca: Wydawnictwo Poznańskie

Liczba stron: 510

Oprawa: twarda

Premiera: 14 marca 2018 r.

Atticus Lish jest amerykańskim pisarzem, imającym się w swoim życiu wielu zawodów: pracował między innymi jako obsługa w fast foodzie, żołnierz w korpusie marines czy korepetytor języka mandaryńskiego. Warto o tym pamiętać przystępując do lektury jego dzieła. W 2014 roku autor zadebiutował na rynku wydawniczym powieścią „Preparation for the Next Life”. Książka uzyskała szereg wyróżnień, a najważniejszą z nich jest nagroda PEN/Faulkner. Od marca 2018 roku polski czytelnik może zapoznać się ze wspomnianą książką, której nadano tytuł „Następne życie”.

Bohaterami dzieła jest nielegalna imigrantka z chińskiej prowincji – Zou Lei, oraz weteran wojny w Iraku – Brad Skinner. Ona usiłuje znaleźć sobie miejsce we współczesnej Ameryce żyjąc ze świadomością, że w każdej chwili może zostać deportowana. Nie mówi płynnie po angielsku, otrzymuje śmieciowe wynagrodzenie za pracę w podrzędnej restauracji, ma problemy z relacjami społecznymi. Jedynym jej atutem jest to, że nie wyróżnia się z tłumu, dzięki czemu może z powodzeniem kryć się w wieloetnicznym narodzie. On mimo młodego wieku, zachowuje się jakby życie miał już za sobą. Pełen traum i skrywanych emocji, nie może poradzić sobie z przeszłością. Obrazy wojny powracają do niego każdego dnia, stopniowo niszcząc psychikę. Topiąc się w kolejnych przekazach z odległego frontu, buduje swoją rzeczywistość na kruchym i bolesnym fundamencie. Nie stroni od używek, które tylko pozornie pomagają mu walczyć z wciąż narastającym marazmem. Pewnego dnia losy pary outsiderów splączą się i trzeba przyznać, że będzie to romans na miarę współczesnego, brudnego i niebezpiecznego Nowego Jorku.

„Następne życie” opowiada o próbie zbudowania relacji między osobami, które nigdy bliskości nie zaznały. To bezkompromisowa powieść o ludziach zamkniętych w mentalnej klatce wypełnionej stagnacją i rezygnacją. Autor niespiesznie kreuje obraz istot żyjących na wiecznym deficycie psychicznym. Zou Lei i Skinner owładnięci są lękami i napięciem, trwają na granicy amerykańskiego marginesu i nie robią nic, aby z niej wyjść. Lish nie oszczędza ich w żadnym momencie. Tworzy szarą i smutną rzeczywistość, w której wszystko jest pozorne. Poznajemy realia, gdzie o stabilności nie może być mowy – w każdej chwili można zostać wyrzuconym z pracy, nigdy nie wiadomo, kto wejdzie do twojego pokoju, kontakty z innymi ludźmi zawsze muszą mieć pierwiastek materialistyczny. To świat bez marzeń, pozbawiony planowania i poczucia przynależności. Jedyną pewną jest tu obezwładniająca samotność, która nawet podczas zbliżenia pary kochanków, nie daje o sobie zapomnieć. Są oni głodni pozytywnych doznań i mimo swoich koszmarów nadal wierzą, że związek może im w jakiś sposób zrekompensować niedosyt uczuć, jaki odczuwają. Ta wiara będzie jednak podszyta sporą dawką wątpliwości i zachowawczości, co ostatecznie doprowadzi do jedynego możliwego finału.

„Następne życie” to historia permanentnego poszukiwania i ucieczki. Zou Lei jest pracoholiczką i namiętną biegaczką. Skinner swoją codzienną dezercję realizuje w ciągłych powtórzeniach ćwiczeń fizycznych. Ich teraźniejszość to wieczna podróż, bez celu i początku. Żyją w umownie uśpionym chaosie, w którym nie ma czasu na refleksję i zakotwiczenie. To wrażenie odrzucenia i zagubienia, doskonale podbudowuje przemyślana konstrukcja książki oraz surowy język zastosowany przez autora. Niczym rasowy reporter ogranicza on dialogi i opisy do minimum, nie zostawiając jednak bohaterów ani na minutę. Czytelnik może poczuć się jak świadek opisanych zdarzeń, podąża za bohaterami i obserwuje ich każde przyzwyczajenie i otoczenie. Wiarygodności dodaje tu także różnorodność językowa, każdorazowo dopasowana do okoliczności. Wszyscy mówią swoim stylem, posiadają odrębny słownik, zbudowany nie tylko na poprawnej wymowie, ale także na zaskakujących lingwistycznych uproszczeniach czy nieoczywistych frazach. Kanciasty język współgra z bezduszną, pozbawioną nadziei na tytułowe następne życie rzeczywistością. Zadziwia jego dosadność i trafianie w punkt. Tu nic nie jest zbyteczne, a każde zdanie, ma swoje istotne miejsce w szerszym planie książki.

„Następne życie” to doprawdy poruszająca, przygnębiająca i nostalgiczna opowieść o niełatwych relacjach i braku umiejętności dawania czułości. Czytając ją czujemy się przerażeni tą prawdziwością. Jest tu też na pewno sporo odniesień do współczesnej Ameryki, jej terrorystycznych lęków, wykorzystywania imigrantów czy nierówności społecznych. W mojej opinii udało się jednak Lishowi skupić na człowieku i jego problemach, wszystkie inne kwestie pozostawiając jako uzupełnienie tła. Tym razem polityka i prywatne uprzedzenia nie zdominowały treści, co jest szczególnie cenne. To z pewnością jedna z najlepszych książek wydanych w 2018 roku w Polsce, powieść, która ujmuje szczerością i nęka dosłownością. Jest zadziwiająco prosta fabularnie, a przy tym wielopiętrowa konceptualnie. To jedna z tych historii, które dotykają do głębi i właśnie dlatego warto ją poznać.

Ocena:

 

Recenzja "Opowiadania bizarne" Olga Tokarczuk

Wydawca: Wydawnictwo Literackie

Liczba stron: 256

 
Oprawa: twarda

Premiera: 18 kwietnia 2018 r.

Olga Tokarczuk dając swojej najnowszej książce tytuł „Opowiadania bizarne” nałożyła na siebie znaczną odpowiedzialność i oczekiwania. Bizarność bowiem, którą autorka bierze na warsztat, jest niczym innym, jak trudno uchwytną dziwacznością, niezwykłością i nadzwyczajnością danej czynności lub rzeczy. Przedstawione opowiadania cechują się zatem wspólnym mianownikiem w postaci manifestowania i badania granic groteskowości świata. Trudność przedsięwzięcia potęguje też fakt, że autorska fascynacja innością, towarzyszy pisarce od dawna – czasem przybierała ona szaty historyczne, innym razem społeczne czy religijne. Jest więc Pani Tokarczuk zaprawiona w boju na tym polu walki i każda próba zaskoczenia czytelnika, musi być doskonale przemyślana i opisana. 

„Opowiadania bizarne” są więc w pewnym sensie przejawem twórczej konsekwencji i indywidualnego rozumienia sztuki, która pod pozorem błahych i mało poważnych dociekań, kryje rozważania fundamentalne. Absurdalność, przejaskrawienie, zdeformowanie – to wszystko podporządkowane jest wyższemu celowi związanemu z próbą zdefiniowania tożsamości. Autorka zderza ze sobą kilka zupełnie odmiennych światów po to, by pokazać, ile barw i szram ma ten rzeczywisty. Kreując irracjonalne sytuacje zadaje nam pytania o to, ile tak naprawdę wiemy o otaczającej nas rzeczywistości.

Meandry codzienności wikłają się więc tu z dziwnością, która przybiera różnorodne formy. Raz jest częścią ludzkiej percepcji („Pasażer”), innym razem fragmentem świata, który dopiero po swoim końcu zaczyna być bliski („Przetwory”), bywa też czymś onirycznym („Zielone dzieci”), wielowymiarowo ostatecznym („Transfugium”), czy jednorodnie rozczarowującym („Serce”). Dla jednego bohatera niezrozumiałe są skarpetki z pionowym szwem, dla drugiego składanie bóstwa corocznie w ofierze, dla kolejnego zaś będą to zielone dzieci. Inność krąży gdzieś między kontrolowanym zagubieniem, a magią, zawsze jednak definitywnie zmienia tych, którzy jej doświadczają. 

„Opowiadania bizarne” są zbiorem bardzo równym stylistycznie, choć niekoniecznie zrównoważonym jakościowo. Najbardziej jednak zapada w pamięć jeden z początkowych tekstów „Zielone dzieci”. Narratorem tej historii jest francuski lekarz, który wiedziony naturą odkrywcy wyrusza na daleką północ, gdzie poznaje fenomen dzieci z domieszką czegoś roślinnego w sobie. Zrodzone gdzieś na zapuszczonych moczarach, są nie tylko naukową ciekawostką, ale także, a może przede wszystkim nienazwanym zagrożeniem, podkopującym postument powszechnego bezpieczeństwa. Urocze jest w tej historii zestawienie dawnych dworskich czasów, z wyimaginowanymi potworami i wpływ tych fantazji na kształt otoczenia.

Zawodzi natomiast to, co miało być koronnym argumentem zbioru. W kolejnych tekstach, Tokarczuk wykorzystuje najbardziej pospolite z dostępnych antidotów na zbudowanie napięcia – wizje przyszłości. W „Wizycie”, choć nie poprowadzono intrygi, autorka kreśli obraz społeczeństwa współżyjącego z androidami. Z kolei w „Transfugium”, pojawią się wątki, stanowiące głos w debacie na temat zacierania różnic między człowiekiem a innymi bytami. Na koniec przyjdzie czytelnikowi zmierzyć się także z rozważaniami na temat metafizyki włączonej w świat zaawansowanych technologii. W „Górze Wszystkich Świętych” i „Kalendarzu ludzkich świąt” wierzenia będą mieszać się z katastrofą ekologiczną, zaś upadek morale z medialnymi nadużyciami. Z tych tekstów wypłynie dla nas wiele pytań, między innymi o okrucieństwo, o różne rodzaje religii, o niedopasowanie do rzeczywistości czy o źródła dobra. Jest więc celnie i refleksyjnie, z talentem i polotem. A jednak mam żal do Laureatki Nagrody Nike, że w dobie ciągłego zasypywania nas futurystycznymi wizjami, ona, piewczyni historii i tradycji, poszła tą samą, udeptaną drogą co główny nurt. Tym samym częściowo pozbawiła się tego, czego zażądała od siebie nadając zbiorowi taki, a nie inny tytuł – efektu dziwaczności.

To jednak tylko szczegół w morzu dobra, jakie spływają na uważnego czytelnika „Opowiadań bizarnych”. Dzięki niezastąpionemu stylowi mistrzyni słowa, dbałości o szczegóły oraz barwności opisu, skonstruowane przez nią mikroświaty są swoistymi zaczynami, od których oczekiwałoby się dalszego rozwinięcia. Po lekturze pozostaje zatem uczucie niedosytu związane z pożądaniem obcowania z literaturą wysokiego lotu. Tokarczuk wprowadza nas w nastrój opowieść grozy, kojarzących się z „Kwaidanem” czy dziełami Edgara Allana Poe. Dominuje atmosfera lęku, zagubienia i wątpliwości, która pokropiona zostaje delikatnym humorem i zadumą nad światem. To niewątpliwie ciekawy zbiór, który warto poznać. To też bardzo ambitny projekt, wielopłaszczyznowy fresk, w którym rozważania o naturze mieszają się z religią, zaś codzienność ze snami. Choć jestem zdeklarowanym fanem racjonalności i dziedzictwa kulturowego, te opowiadania naprawdę skłoniły mnie do rozmysłu. Nie znam drugiego takiego polskiego pisarza, który z podobną wielkością byłby w stanie zmierzyć się z tym tematem i wyjść z niego z obronną ręką.

Ocena:

Recenzja "Z nienawiści do kobiet" Justyna Kopińska

Wydawca: Świat Książki

Liczba stron: 224

Oprawa: miękka
  
Premiera: 5 marca 2018 r.

„Z nienawiści do kobiet” to zbiór ośmiu reportaży oraz wywiadu. Justyna Kopińska, autorka niezwykle uznana i ceniona, wyspecjalizowała się w dziennikarstwie śledczym do perfekcji. Do swojej pracy podchodzi z właściwą zaciętością oraz empatią, czego efekty widać w przedstawionych historiach. Szczególnie imponująca jest u autorki umiejętność stawiania niewygodnych i kontrowersyjnych pytań, a także dalsze egzekwowanie reakcji na nie ze strony osób zainteresowanych. Dzięki swojej odwadze w dekonstruowaniu kłopotliwych wydarzeń, Kopińska dokonuje rzeczy niebywałej, porusza wyobraźnię i  szarga emocjami czytelnika, niczego nowego nie odkrywając ani nie proponując jakiejś świeżej interpretacji opisywanych epizodów.

Recenzowana książka to odpowiednio wyważony zbiór nieznanych dotąd publikacji autorki oraz tekstów zamieszczonych wcześniej w Dużym Formacie. Jest to lektura zbudowana z polskich niedorzeczności i bolączek systemowych. Choć wachlarz poruszanych tematów jest całkiem okazały, trudno nie odnieść wrażenia, że większość tekstów zwraca uwagę na wciąż ten sam problem – braku odpowiedzialności za podłe działania i niemoralne decyzje. Dziennikarka mówi za tych, których nikt inny już nie słucha, i daje szanse tym osobom, które straciły wszelką nadzieję na bycie zrozumianym. Opowiada o wielu odcieniach traum i przerażającym strachu ludzi, którzy dla polskich sądów stali się nieproszonym problemem przeznaczonym do zatuszowania. O świecie sądów i innych instytucji publicznych, działających w oparciu o absurdalne procedury i nielogiczne orzeczenia. O ludziach, którzy bez skrupułów niszczą życie innym i pozwalają działać zbrodniarzom w imię układów i indywidualnych korzyści.

Są tu przede wszystkich historie wstrząsające. Zaliczyć można do nich takie reportaże jak „W obliczu zła” – o wykorzystywaniu seksualnym w sporcie, „Ile mamy trupów w szafie” – rzecz o naciąganiu statystyk w policji, „Dyrektor więzienia, który chciał być więźniem” – o człowieku, który z zimną krwią i bez wyraźnego powodu poderżnął gardło jednemu z więźniów, czy wreszcie „Ksiądz pedofil odprawia dalej” – o prezbiterze, który molestując nastoletnią dziewczynkę, po kilku latach może całkowicie legalnie dalej działać w imię Kościoła. Niezwykle bulwersujący jest też rozdział dotykający kwestii molestowania żołnierek w wojsku.

Kopińska swoją główną uwagę ogniskuje na szokujących wyrokach i sumieniu oprawców, ale trudno nie odnieść wrażenia, że jest to też książka o poszukiwaniu człowieka pośród całego morza zalewającej nas patologii. Autorka stara się nie osądzać, tam gdzie podstawy ku temu przykryte są mgłą niewiedzy. Nie ukazuje swoich bohaterów w jakimś jaskrawym, jednowymiarowym świetle. Drobiazgowo opisuje motywacje i poszukuje praprzyczyn tragedii. Wskazuje, że często kat jest ofiarą, a problemem może nie być pojedynczy człowiek, tylko system, który go w błędnym przeświadczeniu wychował.

„Z nienawiści do kobiet” to także relacja o ludziach poniżonych przez życie albo pozbawionych głosu i możliwości zmiany. Autorka wybiera historie smutne i niejednoznaczne. Takie tematy, które wzburzają opinię publiczną i sprawiają, że czytając o nich, mamy ochotę podrzeć książkę na kawałki. Bo też zakres prezentowanych, chorych postaw, jest szokujący. Okazuje się bowiem, że czy to uprawiając sport, czy pracując w więzieniu, czy będąc uczennicą, czy nawet emigrując na misję do Afganistanu, wszędzie dosięgnąć może nas ręka przemocy, przybierająca różne formy, ale każdorazowo zadająca maksymalną dawkę boleści.

Do książki włączono także część reportaży o nieco innym ciężarze gatunkowym. Jest tu chociażby interesujący tekst o Violetcie Villas, która będąc międzynarodową gwiazdą, została zniszczona i upodlona do tego stopnia, że zmarła w aurze dziwactwa i osamotnienia. Jest także opowieść o ostatnim klezmerze i jego małych radościach. Autorka opisuje również losy pary gejów głęboko wierzących w Boga. Organizują oni swoje zgromadzenie i wzajemnie się wspierają w sprawach religijnych. To bardzo trudny temat, przy którym łatwo o niedyskrecję i polaryzację własnych przekonań. Kopińska wychodzi jednak ponad te pokusy i przedstawia temat z należytą obiektywnością. Pozostawia go otwartym, do własnego przemyślenia i zastosowania w życiu. Na końcu książki zamieszczono t wywiad z autorką, która odpowiada na pytania na temat swojej pracy. Trudno nie odnieść tu wrażenia, że to najsłabsza część książki. Sama bowiem dziennikarka mówi, że jej celem jest minimalizowanie swojej pozycji w dziele, oddanie się przedmiotowi i takiemu go opisaniu, aby był on klarowny i czytelny, nie psuty żadnymi ozdobnikami.

„Z nienawiści do kobiet” to książka trudna i celna. Zadająca szereg pytań i szukająca brakujących odpowiedzi. Wołająca do nas i osób odpowiedzialnych. Próbująca zmienić krzywą rzeczywistość. Opisuje kalekie instytucje po to, aby przestały one tuszować swe niedoskonałości i ukrywać wstydliwe posunięcia. Mam wrażenie, że celem Justyny Kopińskiej wcale nie jest szokowanie, tylko takie przedstawienie absurdów, które ma szanse zniszczyć w nas pokrywę obojętności. Ta jedna z tych książek, które muszą być popularne, żeby zrealizować swój cel. Dlatego jeśli jeszcze zastanawiacie się czy warto, odstawcie swoje wątpliwości na inną półkę.

Ocena:

Recenzja "Wyspa pingwinów" Anatole France

Wydawca: Czytelnik

Liczba stron: 307

Oprawa: miękka

Premiera: 1956 r. 

„Wyspa pingwinów”, jedna z ważniejszych książek francuskiego pisarza Anatole’a France’a, została wydana w 1908 roku. Stanowi ona alegorię historii ludzkości, opowiedzianą przy wykorzystaniu fikcyjnego ludu Pingwinów. Noblista bazuje w niej na elementach fantastycznych i łączy je z problematyką historyczną oraz polityczną Francji.

A było to tak, że Święty Mael, złapany podstępem szatana, trafił na polarną wyspę zamieszkaną przez pingwiny. Tam krótkowzroczność Maela osiąga swój zenit. Małe zwierzęta wziął za ludzi i ochrzcił je, co stało się przyczynkiem do zaciekłej dyskusji w Niebie. Na walnym zgromadzeniu, Bóg, teologowie, archaniołowie i postacie Starożytne debatują nad uczynkiem Maela i jego konsekwencjami. Ostateczne rozstrzygnięcie jest tyleż logiczne, co baśniowe – pingwiny zostaną przekształcone w ludzi, przy jednoczesnym zachowaniu pewnych dawnych, zwierzęcych właściwości. Aby ułatwić im kontakty z pozostałą częścią świata, wyspę którą zamieszkują, przyholowano bliżej Europy. Tak rozpoczyna się proces tworzenia państwa, gdzie sprawy polityczne, mieszają się z religią, a relacje damsko-męskie przeplatają się z wojnami.

Mimo tego czarodziejskiego wstępu, czytając tę 110-letnią książkę trudno nie odnieść wrażenia, że praktycznie wszystkie poruszane problemy dotyczące doktryn, społeczeństwa czy nierówności w dostępie do bogactwa, są nam nadal aktualne. Bo też gdy akcja osadzi się już we właściwym punkcie, przedstawiona rzeczywistość będzie bardziej namacalna, niż niejedna historia opisana w opartym na faktach reportażu. Pingiwi stopniowo odkrywają zasady panujące w świecie ludzkim. Z jednej strony poznają grzech, podłość, przemoc, morderstwa, z drugiej także taktykę, architekturę, sztukę, miłość, rodzinę. „Wyspa pingwinów” to jedna z najbardziej niebezpiecznych aluzji satyrycznych, jakie kiedykolwiek powstały. Jej niszczycielski wymiar odczuwalny będzie o tyle, o ile czytelnik będzie w stanie wspiąć się ponad codzienność i przyjrzeć się otaczającemu społeczeństwu. Książka została napisana jako wyjątkowa kombinacja eleganckiego, klasycznego stylu i bezkompromisowej, wielokrotnie kontrowersyjnej ironii. France dokonał na kartach tej powieści swoistej operacji na ludzkich organizmie. Oprawiając nasze dzieje w fantastyczną historię, uwypuklił nam takie nasze przywary jak głupotę, hipokryzję, oszustwa, pożądanie.

Choć wydarzenia w tym niezwykłym dziele współbrzmią z biegiem historii Francji, nawet czytelnik niezaznajomiony z tematem, nie będzie miał trudności z wejściem do tego świata. Autor opisuje nam początki chrześcijaństwa, średniowiecze, reformę protestancką, sprawę Dreyfusa i pewnie wiele innych wątków, których ja ignorant prawidłowo odczytać nie umiałem. Wcale mnie to jednak do powieści nie zraża, bo celem ostrego dowcipu Anatole’a France’a, przynajmniej w moim odczuciu, była w rzeczywistości cała cywilizacja zachodnia, tak dawna, jak i obecna. Pisarzowi udała się rzadka sztuka połączenia uniwersalizmu z historią konkretnego kraju i ważnymi dla niego wydarzeniami (być może dlatego tak niewiele napisał o czasach rewolucji francuskiej i ery napoleońskiej). A wszystko to opisane pięknym językiem i podane w magicznej formie.

Książka przepełniona jest satyrą, jak chociażby wtedy, gdy Bóg mówi, że mimo swojej niezmienności i umiłowania prawdy, im dłużej żyje tym bardziej skłania się ku łagodności, co udowodnione może być poprzez porównanie wymowy Starego i Nowego Testamentu. Tym sposobem decyduje się na przyjęcie do swojego raju ludu Pingwinów. Podobnych humorystycznych scen jest w książce bez liku i samo ich odkrywanie może być wyjątkowo przyjemną częścią lektury.

Zawodzi natomiast zakończenie, które miało stanowić proroctwo naszych czasów. Niewątpliwie wizja France’a sprzed stu lat, ówcześnie mogła wydawać się kusząca, obecnie jednak trudno doszukiwać się jej realizacji. A może to wszystko jeszcze przed nami? Moje wątpliwości budzą też pewne epizody, które czasami wydawały się opisane w sposób fragmentaryczny i mam wrażenie niespójny. Specjalne ostrzeżenie należy wysłać też osobom wierzącym – autor uprawia tu swoje ateistyczne nastawienie do świata, a nawet wytacza jawną złośliwość w stronę religii.

Pomijając te małe bolączki, „Wyspę pingwinów” oceniam wysoko. To jedna z barwniejszych historii powstawania cywilizacji, jakie dane mi było przeczytać. France zajął się tematem kompleksowo, dotyka różnych dziedzin i pociąga za wiele wrażliwych strun. Nie boi się krytykować oraz dopiekać samemu sobie. „Wyspa pingwinów” jest przenikliwa, szczera i ponura, a przy tym zabawna i zdystansowana. To kolejny przykład potwierdzający działanie powiedzenia, że osobliwym paradoksem literatury jest fakt, że do prawdy łatwiej jest dotrzeć wytwarzając fikcję, niż w jakikolwiek inny sposób. Jest to też opowieść przesycona refleksją, czytelny obraz rozczarowania światem, uniwersalny pod każdą szerokością geograficzną. Ta powieść wrasta mocno w to, co minęło, ale jest jednocześnie lekcją o świadomym życiu tu i teraz. Książka symbol, dzieło, o którym można napisać doktorat. Pamiętajmy o niej.

Ocena: