Recenzja "Rok małpy" Patti Smith

Wydawca: Czarne

Liczba stron:  152

Oprawa: twarda

Tłumaczenie: Krzysztof Majer

Premiera: 17 czerwca 2020 r.

Rok 2016 był w chińskim kalendarzu rokiem Ognistej Małpy. Zgodnie z metodologią dalekowschodniej astrologii, każda Małpa uwielbia opowiadać dowcipy i płatać figle, ceni dobrą zabawę, wypady na miasto, imprezy, koncerty. Małpy są bardzo ciekawskie i inteligentne, a z czasem zyskują uznanie za profesjonalizm i stanowią świetny materiał na wspaniałego lidera. Patti Smith urodziła się w 1946 roku (tym samym, co Graham Masterton i Julian Barnes), w roku Psa, być może dlatego wspomnianych na początku cech, nie dostrzeżemy w tej prozie. Jej najnowsza książka, stanowi swoisty dziennik z jednego roku kalendarzowego, w którym istotne dla świata zdarzenia: Brexit, wybór nowego prezydenta USA, Igrzyska Olimpisjkie w Rio, literacki Nobel dla Dylana, dramat Aleppo, czarny okres dla muzyki - śmierć Prince’a, Bowie, Cohena i Michaela – stanowią wyłącznie tło nostalgicznej relacji o starzeniu, przemijaniu i utraconych wartościach.

W centrum swojej narracji Smith umieszcza wspomnienia i senne marzenia o miejscach, ludziach oraz małych, ważnych chwilach. Swoją podróż przez bezdroża jawy i snu zaczyna od Motelu, gdzie po drugiej stronie korytarza miał znajdować się Sandy Pearlman. Ten amerykański producent muzyczny, kierownik artystyczny, dziennikarz i krytyk znał się z Patti Smith od dziesięcioleci, w tym jednak okresie dochodził już do kresu swojego doczesnego życia. Tuż przed nowym rokiem znaleziono go nieprzytomnego na parkingu, a ostatnie tchnienie wydał 26 lipca. Jego sylwetka będzie często powracać w reminiscencjach autorki, a sam proces powolnego żegnania się dwójki przyjaciół, będzie jednym z bardziej poruszających wątków tego niewielkiego dzieła.          

Praktycznie rok po śmierci Pearlmana, odszedł też drugi człowiek, o którym Smith pisze z nostalgią. Sam Shepard jako aktor najbardziej znany z ról w filmach „Niebiańskie dni” i „Raport Pelikana”, dla prawdziwych kinomaniaków pozostanie przede wszystkim autorem scenariuszów do „Zabriskie Point” Michelangelo Antonioniego oraz „Paryż, Teksas” Wima Wendersa. W latach 1970–1971 był związany z Patti Smith, a po latach wspólnie planowali wyjazd do Ayers Rock. Zamiast przygody w otoczeniu formacji skalnych w centralnej części Australii, autorka przygląda się cierpieniu przyjaciela, trawionego przez  stwardnienie zanikowe boczne. Oprócz tego, że zmaga się z chorobą, szaleńczo pragnie zakończyć swoje wielkie dzieło. Ta sytuacja, przywodzi na myśl artystce innego pisarza – Roberta Bolaño. Chilijski autor zmarł, nie doczekawszy przeszczepu wątroby, pisząc jednocześnie swoje opus magnum, liczącą około tysiąc stron powieść „2666”.  Ścigał się z nieubłaganym czasem, aby zapewnić rodzinie utrzymanie, a sobie samemu wieczną pamięć jego sympatyków.

Bolaño i jego gry, będą wracać w myślach Smith dość często, chociażby w formie poszukiwanego zdjęcia, które autorka ostatecznie odnajdzie, ale nie będzie miała już komu go wręczyć. Właściwie cała ta książka jest jak taka stara, wytarta pocztówka, której zadaniem jest przede wszystkim pamiętać. I w tej funkcji odnajduje się ona doskonale. Poetycki styl i umiejętność zacierania rzeczywistości oraz fantazji są największymi walorami „Roku Małpy”. Z drugiej strony, trochę nużą oczywiste wnioski, jak chociażby ten, że o wyborze Trumpa zdecydowali ci, a nie inni mieszkańcy USA, a sama ich decyzja, będzie jeszcze długo odbijać się czkawką. Rozmowy ze znakiem, początkowo interesujące, w pewnym momencie stały się aż zbyt surrealistyczne, a przed to zatraciły swój fantasmagoryczny urok. Małych defektów jest tu jeszcze parę, ale szczegóły nie wpływają znacząco na odbiór całości książki, która niczym najlepsza rockowa ballada, przytula odbiorcę i domaga się kolejnego odczytania, powtarzania myśli, zdań i słów. Najnowsza książka Patti Smith spodoba się marzycielom oraz osobom, które doświadczają straty odejścia. To przede wszystkim z nimi autorka będzie nadawać na jednej fali. Komu myśli o przemijaniu nie są bliskie, kto woli twardo stąpać po ziemi, ten prawdopodobnie przy lekturze nieco się znudzi.

Recenzja "Diapason" Hamed Tehrani

Reżyseria: Hamed Tehrani 

Czas trwania: 1 godz. 33 min.

Kraj produkcji: Iran

Premiera: 5 października 2019 rok

Społeczne nierówności w Iranie stały się inspiracją dla całego grona artystów, w tym także twórców filmowych. Wystarczy tu wspomnieć nagradzane na międzynarodowych festiwalach dzieła Ashagara Farhadiego, Jafara Panahiego, Shirit Neshat czy Soheila Beiraghiego. ”Diapason”, pełnometrażowy, fabularny debiut Hameda Tehraniego, dostrzeżony na MFF w Busan, wykorzystuje osobistą tragedię, aby nakreślić obraz kraju, w którym to mężczyznom przyznano prawa obywatelskie, odmawiając ich jednocześnie kobietom. Tym samym angażujący ludzki dramat, na oczach widza przeradza, się w poruszający, społeczny komentarz, który łączy i oburza widzów na całym świecie.

Film rozpoczyna scena z pogranicza szczęścia, aspiracji i nadziei. Z okazji siedemnastych urodzin Hoda wraz z przyjaciółmi udaje się na wspólny wypad do parku rozrywki. Stojąca u progu dorosłości młoda kobieta, marzy o studiowaniu stomatologii, o możliwości samodzielnego utrzymywania się, o przyszłym życiu w kochającej się rodzinie. To małe święto organizuje jej nadopiekuńcza matka - Rana Salehi (w tej roli znakomita Zhaleh Sameti). Tehrani od samego początku podkreśla serdeczną więź, jaka łączy obie kobiety. Poza czasem spędzonym w pracy i szkole, nie odstępują się na krok. Wyjście ze znajomymi jest jedną z niewielu okazji, gdy bohaterki się rozdzielają. Tragiczne wydarzenia, które następują później, są katalizatorem napędzającym Ranę do toczenia legalnej bitwy z wymiarem prawa i społecznymi przyzwyczajeniami.

W podejściu Tehraniego rozbrzmiewa echo realizmu społecznego braci Dardenne. Film jest oszczędny i przezroczysty, a jednocześnie rozpala emocje i wciąga w uważne podglądanie kolejnych kroków protagonistki. To kolejna narracja silnie odwołująca się do społecznego sumienia. Twórca „Diapason” kreuje interesującą fabułę, którą ogląda się jak wiarygodne kino dokumentalne. Wydarzenia odbywają się w klaustrofobicznych pomieszczeniach, podkreślających stan osaczenia i zagubienia: salach lekcyjnych, gmachach sądowych, biurach i domu, które ociekają żalem. Sama wycieczka do wesołego miasteczka zaprezentowana została jako rozmyta fala błogości, a otaczające je miasto to sieć rozsypujących się budynków, wąskich uliczek i ciemnoszarego nieba.

Dla Irańskiego reżysera kluczowym nie jest pytanie o winę. Od początku wiemy kto jest powodem zaistniałych zdarzeń. Zamiast tego Tehrani skupia się na konsekwencjach, jakie wypadek wywiera na życie różnych osób: na uczennice, które mają problemy z koncentracją na nauce, na nauczycielach, wywierającej nacisk na pogrążoną w rozpaczy matkę, aby wybrała niesatysfakcjonujący kompromis, zamiast wojny, wreszcie na rodzinie winnego, która boi się utraty stałego źródła dochodu. „Diapason” opowiada więc o grupie ludzi, przytłoczonych przez konsekwencje i niepewność, będących w zawieszeniu pomiędzy smutną teraźniejszością a bolesną przeszłością. Każde z nich cierpi na swój własny sposób. Nie potrafią pogodzić się z faktem, że pewne tematy nigdy nie zostaną rozstrzygnięte, nigdy też nie uda się zapomnieć o utraconych marzeniach.

Tehrani nie tylko analizuje ludzkie postawy, ale też ujawnia szczegółowe informacje na temat działania wymiaru sprawiedliwości w Iranie. Instytucje, które powinny stać na straży równości i wolności, bez żadnego skrępowania faworyzują mężczyzn. Rolą kobiety, nawet tej niesprawiedliwie pokrzywdzonej, jest dostosować się do społecznych oczekiwań. Reżyser umiejętnie buduje poczucie napięcia, ani przez chwilę nie posuwa się do emocjonalnego szantażu, nie poddaje spreparowanym szablonom. Tak też prowadzi aktorów swojej sztuki – oddanie wielowymiarowej złożoności zaprezentowanych w filmie postaci wymaga zastosowania techniki „gry do środka” - skoncentrowanej, opartej na poświęceniu, choć na pierwszy rzut oka niemal naturalnej. Zhaleh Sameti, Behnosh Bakhtiyari, Alireza Ostadi, Ma’aspumeh Rahmani, Babak Noori, Mehdi Hosseininia tworzą kreacje kompletne, pozbawione choćby cienia fałszywej nuty. Dzięki temu wierzymy w każde ich słowo, krok i spojrzenie.

„Diapason” jest kolejnym spełnionym reprezentantem kina irańskiego. We wnętrzu filmu znów dostrzegamy człowieka w okowach jego zagubienia, istotę społecznych niesprawiedliwości i konieczność życia w pozbawionym radości świecie. To bardzo mocny punkt tegorocznego konkursu festiwalu Tofifest, który powinien być rozważany w kontekście przyznania mu nagrody głównej.

Recenzja "Śmierć jest innym gatunkiem muzyki" Peter Asmussen

Wydawca: ADiT

Liczba stron:  225

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Tłumaczenie: Paweł Partyka

Premiera: 2015 r.

Osobom blisko związanym z teatrem, postaci Petera Asmussena bliżej przedstawiać nie trzeba. W Polsce mieliśmy już możliwość oglądać co najmniej kilka spektaklów, opartych na jego sztukach. Wszystko zaczęło się w Toruniu, w Teatrze im. Williama Horzycy, gdzie 9 września 2006 roku miała miejsce premiera „Plaży” w reżyserii Iwony Kępy. Później były jeszcze „Nikt (nie) spotyka nikogo”, „Za chwilę” czy „Słoneczny pokój”, pokazywane między innymi w Krakowie, Katowicach, Częstochowie czy Sopocie. Zakładam jednak, że mimo wysiłku twórców, nadal spora część oczytanej części Polski duńskiego mistrza dramatu może nie kojarzyć. Przedstawię go więc inaczej, jako autora filmowych scenariuszów, a właściwie jednego, tego najbardziej popularnego. To właśnie  Peter Asmussen jest odpowiedzialny za „Przełamując fale”, niezapomnianą historię Jana i Bess, granych przez Stellana Skarsgårda i Emily Watson. Film von Triera może być w jakimś sensie wyznacznikiem tego, co w mikroświatach duńskiego dramaturga jest najważniejsze – niepokój, cierpienie, mrok i niedopowiedzenie.

Jak sam przyznaje w wywiadzie, zamieszczonym na końcu książki, jego pokrewnymi duszami byli „Franz Kafka, Harold Pinter czy Tadeusz Kantor”. Mnie lektura sztuk „Śmierć jest innym gatunkiem muzyki” skojarzyła się bezpośrednio z Jonem Fosse, norweskim pisarzem i dramaturgiem. Obu Panów łączy przede wszystkim minimalizm, rozumiany bardzo szeroko. Przestrzeń jest ograniczona do niezbędnego minimum – czasami pojawi się krzesło, drzewo lub inny charakterystyczny przedmiot, umożliwiający natychmiastowe rozpoznanie miejsca. Akcja praktycznie nie występuje. Wszelkie napięcie powstaje na styku relacji międzyludzkich (lub ściślej mówiąc, w miejscu ich rozłączenia). To właśnie emocje są tu motorem napędowym, nie zaś wydarzenia. Minimalizm można odnaleźć także w wyborze bohaterów, często bezimiennych. Nie są tu opisane ich cechy charakterystyczne, nie wiemy jak wyglądają, nie zawsze można się domyślić nawet, ile mają lat, ani dlaczego znaleźliśmy się w tym, a nie innym punkcie ich życie. Zarówno Asmussena, jak i Fossego interesuje zwyczajność i samotność, będąca efektem nieumiejętności w zawiązywaniu więzi z innymi. Nie ma tu miejsca dla politykę, bieżące wydarzenia ze świata, czy krytykę panujących mód. Gra idzie o zupełnie inną stawkę.

Zbiór wydany przez Agencję Dramatu i Teatru zawiera sześć sztuk, pisanych w różnych momentach życia autora. Stanowią one wizytówkę jego zainteresowań i możliwości. Choć widać między nimi pewne różnice, szczególnie w kontekście ich kompozycji, zwraca uwagę raczej to, co jest wspólne. Kryje się za tym także niebezpieczeństwo. Brak wyraźnie zaznaczonej fabuły, żartu, mocnych charakterów i dynamiki scenicznej może stanowić barierę nie do przeskoczenia dla części odbiorców. Duży problem mogą mieć także wszyscy ci, którzy każdy widziany kadr muszą sobie intelektualnie przetłumaczyć. A tu nie ma czego tłumaczyć. Tu chodzi o wspólną wrażliwość, która będzie tym silniejsza, im większe doświadczenia przynosimy ze sobą. W sztuki Asmussena należy wejść na bardzo intymny poziom nieoczywistych skojarzeń i skrajnych uczuć. Tylko pełne otworzenie się na dziejący się przed oczami dramat, daje jakiekolwiek nadzieje na wyniesienie z tej lektury czegoś dla siebie.

Duński pisarz silnie akcentuje motyw niepewności. Dostrzegamy go chociażby w sztuce „Kości” oraz „Nikt nie spotyka nikogo”. Obserwujemy tu kilku bohaterów, którzy w zależności od sceny znają się, lub też nie, kochają, albo nienawidzą, krzywdzą, lub opowiadają ciepłe słowa, żyją, lub wykrwawiają się w aucie. Tak naprawdę nie wiemy do końca, czy cały czas widzimy przed sobą te same osoby, czy może gdzieś między jednym i drugim wyciemnieniem doszło do jakiejś podmiany. Świat przedstawiony został nielinearnie. Poszczególnych scen nie łączy czytelne następstwo przyczynowo-skutkowe. Postacie Asmussena zanurzone są w zupełnie innym wymiarze, gdzie przeżywanie czasu i logika, nie są tak oczywiste jak w naszej rzeczywistości. Jednocześnie sam ten sposób przeżywania staje się poniekąd głównym tematem zbioru i to z niego wyrastają kolejne gałęzie z pytaniami o naturę człowieka.

Asmussen nie chce niczego ułatwiać. Jego teksty pełne są bolesnych doświadczeń i niepokojąco obojętnych odpowiedzi. Znajdziemy tu gwałt, pedofilię, torturowanie, obnażanie się przed córką i jeszcze parę innych, nieprzyjemnych zdarzeń. Większość sztuk kipi erotyzmem i to wcale nie tym narzeczeńskim, a raczej perwersyjnym. Akcja potrafi przenosić się między czasami (np. w „Pokoju ze słońcem”). W dialogach zwracają uwagę liczne powtórzenia. Wszystkie te chwyty mają za zadanie odtworzyć przed nami ziemskie, międzyludzkie piekło bezradności. I to głownie od nas zależy, czy je dostrzeżemy. „Śmierć jest innym gatunkiem muzyki” to książka nie pozostawiająca żadnych złudzeń, nie dająca też choćby odrobiny nadziei. Chciałoby się ją podrzeć i spalić, ale to trochę jak opluwanie samego siebie, jak wypieranie się prawdy. Jeśli lubicie czasami wewnętrznie pocierpieć, gorąco polecam.