Recenzja "Prawda i miłość. Czeskie sztuki współczesne"

Wydawca: ADiT

Liczba stron: 416

Tłumaczenie: Gabriela Gańczarczyk, Tomasz Grabiński i Krystyna Krauze

Oprawa: miękka ze skrzydełkami

Premiera: kwiecień 2020 r.

„Prawda i miłość muszą zwyciężyć nad kłamstwem i nienawiścią“. To jedno z najważniejszych zdań wypowiedzianych przez Václava Havla. Jest on kojarzony przede wszystkim z walką o demokratyzację socjalistycznej Czechosłowacji. Stał się symbolem współczesnych Czech, nie tylko dzięki skutecznej walce z systemem totalitarnym, ale również jako pierwszy przywódca narodu po upadku komunizmu. Havel jako dysydent, niestrudzony polityk, niepodległy działacz na rzecz praw człowieka, pisarz, poeta oraz dramaturg opowiadał się jednoznacznie za koncepcją nowoczesnego państwa demokratycznego, w którym prym wieść ma równouprawnione społeczeństwo obywatelskie. Recepcja działalności słynnego Czecha jest bardzo różna w kraju i na świecie. Amerykański dramaturg Arthur Miller mówił o nim „to pierwszy surrealistyczny prezydent na świecie”. Jego wieloletnia sekretarka na hradczańskim zamku, Bożena Sztepanova, zwraca uwagę, że „mówili o Tobie różnie, ale będą po Tobie płakali”. Listę pochwał i przygan można by wydłużać w nieskończoność, ale z punktu widzenia współczesnych Czech, najważniejszy jest wpływ, jaki aktywność Havla wywarła na kształt naszego sąsiada oraz na mentalność rodaków.

Z tym tematem próbują zmierzyć się twórcy książki „Prawda i miłość”, która swój tytuł czerpie właśnie od słów słynnego Czecha. Zawarto w niej dziewięć sztuk teatralnych oraz interesujący wstęp Elżbiety Zimnej, która w swojej pracy naukowej zbadała Vaclava Havla już chyba z każdej strony. W antologii zebrano teksty twórców rozpoznawalnych na całym świecie, jak Petr Zelenka, ale też artystów znanych głównie w Czechach (Petr Kolečko, David Drábek czy Tomáš Vůjtek), a nawet takich, których kojarzyć możemy przede wszystkim z innych dziedzin. Ciekawym przykładem będzie tu René Levínský – reżyser, autor książek dla dzieci, twórca o wielu nazwiskach i datach urodzenia (np. Šimon Olivětín, Arnalt Lionlőwe, Simon Uli Vetin), a także fizyk i teoretyk gier. Inną wartą odnotowania osobą jest Lenka Lagronová, która oprócz tego, że napisała ponad 20 sztuk, jest również siostrą zakonną. Ich zainteresowania i wykonywane czynności zawodowe odcisnęły silne piętno na przedstawionych w zbiorze kompozycjach.

Zebrane w tomie sztuki rzadko odnoszą się do czasów nam współczesnych. Autorzy akcję najchętniej osadzają na początku okresu transformacji, dzięki czemu starają się dotrzeć do źródeł bieżącej sytuacji społeczno-politycznej. Czasami, tak jak w przypadku pierwszej opowieści, funkcjonują dwie przestrzenie czasowe – z wtedy i z teraz. „Poker Face” Petra Kolečko, jest też jedynym dramatem, w którym obecność Havla jest całkiem namacalna. Mam też wrażenie, że to sztuka która najpełniej oddaje skostniałość i marazm współczesnych Czechów. Obserwujemy w niej Janę, która najpierw jako nastolatka, a później już jako matka, odwołuje się do tez głoszonych przez swojego sławnego rodaka. Gdy była młoda, ufała mu, szła za nim, głosiła jego słowa. Jej ojciec, karciarz Franciszek, stał po zupełnie innej stronie. Wolność, tolerancja i pozytywne emocje, są dla niego mrzonkami. Zamiast o ideach, woli mówić o bezsensie działalności obywatelskiej, a jakiekolwiek okruchy człowieczeństwa, chowa za korzyściami płynącymi z partyjki pokera. Po latach jego rolę przejmie właśnie Jana, a pełni nadziei na lepsze jutro Pawlina i Wiktor, dostaną od niej najlepszą lekcję życia. Petr Kolečko odwołuje się w swojej sztuce między innymi do towarzyskiej strony Havla. O aferach miłosnych prezydenta krąży wiele anegdot i dowcipów, które autor sztuki, przedstawia w formie prawdopodobnego ojcostwa nieznanej mu Pawliny.

Petr Zelenka dostał miejsce na aż dwie sztuki: „Job Interviews” i „Czas molekuły”. W obu prezentuje portrety ludzi, dla których najważniejsze są pieniądze i kariera. W tym sensie nie tylko powraca do filozofii Havla, ale ustawia się na tej samej szali co wcześniej przywołany „Poker Face”. Bohaterami jego sztuk są osoby, które odrzuciły empatię oraz ludzkie uczucia, a w imię splendoru są w stanie upodlić siebie i innych. Interesującą metaforę polityki i rozdziału dóbr przedstawia S. d. Ch. Miloslav Vojtíšek. Jego sztuka może być swobodnie czytana jako narzędzie uniwersalne, dobrze oddające to, co dzieje się obecnie w Polsce. Rozchodzi się o tytułową „Ostatnią gąskę”, która finansowana z budżetu państwa, ma być podstawą wspólnej uczty elity i zwykłego ludu. Cyniczny polityk woli jednak samemu napchać swój brzuch, nawet kosztem szybkiej śmierci z przeżarcia, niż odstąpić choć odrobinę mięsa innym. Nie zrobi jednak tego oficjalnie. Woli chować się ze swoim łakomstwem, a później przedstawić fakty tak, aby to z innych zrobić idiotów. 

Nurt historyczny poruszać będą dwie inne sztuki: „Wysłuchanie” Tomáša Vůjteka oraz monodramat „Aktor i stolarz Majer mówi o stanie swojej ojczyzny”. W pierwszej słyszymy dialog babci klozetowej oraz Adolfa Eichmanna, który opowiada jej swoją wersję zdarzeń II wojny światowej. Najbardziej poruszający jest tu finał. Słyszymy w nim z ust przeciętnej Czeszki, że Żydzi na ten cały los sobie zasłużyli i niczego nie powinni dostawać, bo wcześniej skradli to właścicielom czeskim. Tych więc, którzy po wojnie śmieli domagać się zwrotów majątków, należy solennie ukarać. David Zábranský, w swoim nieco przydługim monologu opartym na momentami męczących powtórzeniach, zwraca uwagę na inny aspekt historii – rozpad świata zgodnie z dualną teorią ekonomii. Ciągłą walkę bogatych o zyski i biednych o sprawiedliwość. 

Ostatnie dwie sztuki, to już całkiem jawne odwołanie się do brytyjskiej klasyki literatury, ale także do tematu emancypacji kobiet. „Sherlock Holmes. Morderstwa brodatych kobiet” oraz „Ogród Jane Austen” wskazują na wciąż widoczny w czeskim społeczeństwie brak równouprawnienia. U Davida Drábka kobiety muszą się chować w klasztorze, przed silnymi i bezwzględnymi mężczyznami, z kolei Lenka Lagronová pokazuje, że nawet legendarna postać Jane Austen, nie mogła zostać należycie nagrodzona, za swój nieoceniony wkład w rozwój europejskiej kultury.

„Prawda i miłość” to smutny obraz upadku pięknych ideałów. Artyści starają się przywołać wiele przejawów nienawiści, egocentryzmu oraz niesprawiedliwości, które prowadzą do powstawania przemocy wobec słabszych. Dostaje się naukowcom, politykom, karierowiczom, korporacjom, mężczyznom, prostemu ludowi. Każdy ma coś na sumieniu i dobrze, że czescy autorzy o tym przypominają. Być może czasami ich wizje są niesmaczne, przerysowane, karykaturalne albo po prostu za bardzo teatralne, być może niektóre ironie i użyte figury są dobrze nam znane i wielokrotnie wcześniej wykorzystywane, być może język będzie czasami zbyt oczywisty, a dłuższe fragmenty wiejące nudą. Zasadniczo jednak „Prawda i miłość” to kawał potężnej literatury, która operując typowymi dla modernizmu środkami, uwypukla ciemną stronę społeczeństwa jako takiego. Nie tylko czeskiego, ale też naszego. Zdecydowanie do głębszego przemyślenia.

Recenzja "Ostatni Szwajcar na Ziemi" Lambert Król

Wydawca: SEQOJA

Liczba stron: 124

Oprawa: miękka

Premiera: 22 czerwca 2020 r.

Lambert Król jest pisarzem osobnym, sadowiącym się na obrzeżach i zakolach polskiej literatury emigracyjnej. Tworzy z daleka od literackich targowisk. W swojej działalności nie wykorzystuje tanich chwytów, a zamiast potoku słów i wyrazistej fabuły woli wymykające się szufladkowaniu miniatury. Autor „Mersi filmol”, Polak od lat mieszkający w Szwajcarii, przyjmuje praktykę narracyjną, którą Dirk Uffelmann określił jaki „samoorientalizację”. Chodzi mianowicie o ironiczną i głęboko sarkastyczną stylizację własnego, wschodniego pochodzenia na niecywilizowaną i dziką przestrzeń, którą pisarz przeciwstawia ‘nowoczesnemu’ szwajcarskiemu światu. Proletaryzacja Polaka mieszkającego na Zachodzie potrafi przyjąć tu bardzo różne formy, a najbardziej wyrazista jest tam, gdzie do gry wchodzą kwestie kulinarne. W jednej z opowieści Król wyposaża swojego rodaka w ogórki kiszone, z którymi ten rusza na wojaż po Szwajcarskich restauracjach. Nie może być przecież tak, że ogórki octowe zwyciężą. Dopóki oręż jest w ręku, wszystko jest możliwe, a jak wiemy, Polak nigdy się nie poddaje.

Nie dajmy się zwieść pozornej błahości tych historii. Figury jakich użyje pisarz mogą na pierwszy rzut oka wydać się banalne i oczywiste, istotne jest jednak to, co się pod nimi kryje. Autor „Ostatniego Szwajcara na Ziemi” z upodobaniem uderza w narodowe czy kulturowe pewniki, będące efektem stadności myślenia. Fantazyjna ironia, kreacyjny surrealizm, zamiłowanie do koncepcyjnych paradoksów, humor, przekora, ludzkie uczucia, ale także filozoficzny stosunek do świata, w którym jest miejsce na niezbywalne wartości – to wszystko sprawia, że opowiadania Króla czyta się z niesłabnącą uwagą od początku, aż do końca. Szczególnie biorąc pod uwagę, że to właśnie otwierające i kończące narracje są tymi najlepszymi. W „199 franków” obserwujemy człowieka samotnego, który postanawia wynająć na kilka dni przyjaciela (czuję tu silną inspirację filmem „Ona” Spike’a Jonze). W bogatej i przygotowanej na każdą okoliczność Szwajcarii, nie stanowi to żadnego problemu. Zbliżenie obcych sobie osób jest możliwe dzięki profesjonalizmowi i bliskości natury. Co jednak wydarzy się po okresie usługi? Właśnie w takich momentach na wierzch wychodzi dojrzałość warsztatu Króla, który nie idąc utartą ścieżką, wcale nie udziela odpowiedzi, ale w istocie pyta. I to stanowi o intelektualnej atrakcyjności jego pisarstwa. 

Szwajcaria nie jest w tej książce tym krajem, który znamy z przewodników lub lekcji geografii. To wielobarwna kraina, gdzie mnogość języków i ciekawych zwyczajów, miesza się ze sztywnymi regułami i różnorodnością smaku. Autor rozmyśla między innymi o zasadach prowadzenia dzieci do przedszkola, o impulsywnym dążeniu do oszczędzania, o corocznych, alpejskich obrzędach, o polityce imigracyjnej, o różnicach wewnętrznych Szwajcarii francuskojęzycznej i niemieckojęzycznej czy o uzyskiwaniu pozwoleń administracyjnych. Wachlarz kwestii godnych rozpatrzenia jest zaskakująco szeroki i daję sobie rękę uciąć, że niewielu z nas, Polaków mieszkających w Polsce, byłoby gotowych zamieszkać w tym kraju, nie popełniając przy tym szeregu wykroczeń prawnych i normatywnych. Nawet mając w głowie ostrzeżenia Króla. 

„Ostatni Szwajcar na Ziemi” jest, oprócz świetnej zabawy, także modelowym przykładem tego, jak wiele w życiu młodego pisarza może dać współpraca z profesjonalnym Wydawnictwem. Czytając debiut Króla „Mersi filmol”, czułem radość, mieszającą się z rozczarowaniem. Za dużo było tam niepewności, a zbyt mało harmonii. Opowieści fiction, mieszały się z non-fiction, przez co powstała forma była niejednorodna, czytelna głównie dla grupy Polaków, którzy na własnej skórze posmakowali szwajcarskiej ‘gościnności’. Nowe dzieło pisarza to zupełnie inna bajka. Tu od pierwszego opowiadania dobrze wiemy na czym stoimy, co wcale nie oznacza, że autor poskąpi nam wielu niespodzianek. Możemy mentalnie przygotować się na ciągłe, subtelne przeskakiwanie między fantazją a realnymi problemami, między snem a rzeczywistością. Lambert Król umiejętnie połączył specyfikę regionu, o którym opowiada, z uniwersalnymi wartościami i momentami baśniową, folklorystyczną narracją. Dzięki temu „Ostatni Szwajcar na Ziemi” będzie czytelny w wielu miejscach na świecie. Autor tą książką zrobił krok do przodu, może nawet dwa. Teraz będzie już tylko trudniej!

Recenzja "Układ(a)ne" Aoko Matsuda

Wydawca: Tajfuny

Liczba stron: 152

Tłumaczenie: Agata Bice

Oprawa: miękka z obwalutą

Premiera: 26 maja 2020 r.

Wydawnictwo Tajfuny postawiło sobie za cel nieco odczarować literacką Japonię, do tej pory kojarzącą się Polakom głównie z dziełami Harukiego Murakamiego i dawnymi klasykami oraz ich hermetycznym, przepełnionym obcą nam symboliką, językiem. I choć początek był nadal tradycyjny – trudno o bardziej ’japońską’ książkę niż „Zmierzch” Osamu Dazai – to z czasem zaczęły się pojawiać dzieła coraz bardziej współczesne, poruszające tematykę coraz bardziej aktualną. Oczywiście, była jeszcze „Gąsienica”, ale opowiadania Edogawy wydają się tylko wyjątkiem potwierdzającym regułę. Misternie skonstruowany plan wydawniczy pogalopował jednak nieco za daleko i z odczarowania Japonii, wyszło jej strywializowanie.

„Układ(a)ne” to zbiór opowiadań napisanych w 2013 roku, za który autorka – Aoko Matsuda otrzymała nominację do nagrody Yukio Mishimy (przegrała zresztą ten plebiscyt ze znaną w Polsce pisarką Sayaka Murata). W zebranych tu historiach dominują te same tematy: feminizm, korporacyjne życie, nieograniczony konsumpcjonizm, samotność w wielkim świecie. Bohaterowie nie noszą imion, są tylko literami lub innymi symbolami, przedstawicielami całych grup społecznych. Zajmują ich tak palące, feministyczne tematy jak: rozważania o miesiączce, gładkich rajstopach, mężczyznach mówiących 'mamusia', pakowaniu torebki, używanie tuszu do rzęs. Pojawi się szereg stereotypów, celowo podkreślanych wielokrotnym powtórzeniem: szef to orangutan, profesjonalistki to lesbijki, ci faceci, którzy o siebie dbają to geje i tak dalej. Otrzymamy też szereg głębszych, parafilozoficznych myśli, jak chociażby wtedy, gdy autorka napisze że tylko ludzie mają tak wielkie ego, aby „z desperacją odbierać garnkowi nawet tę drobną domenę” (chodzi mianowicie o to, kto faktycznie warzy danie, człowiek czy garnek).

Mógłbym tak się pastwić jeszcze długo, ale nie o to mi chodzi, nigdy moim celem nie było zabieranie potencjalnym czytelnikom wyboru. „Układ(a)ne” są książką poruszającą kwestie problemów pierwszego świata. Coraz więcej osób za główny problem życiowy uważa to, że ktoś kogo nie zna, ale z kim pracuje na jednym piętrze, może ukraść im pomadkę, albo fakt, że jakiś dawny znajomy udostępni w mediach społecznościowych zdjęcie, które tej osobie się nie spodoba. Tak to wygląda i dla wszystkich, którzy ten świat znają, uczestniczą w jego kreacji, książka Matsudy będzie pewnie ciekawa. Jestem też przekonany, że tematyka feminizmu będzie dużo cieplej przyjmowana przez płeć piękną. Dla mnie, faceta wychowanego na wsi, który od lat dystansuje się od wszelkich przejawów nowinek technicznych, te rozważania są po prostu nudne, wtórne, nic nie wnoszące do życia. Nie przekonuje mnie też klucz odczytania zbioru przez pryzmat satyry - zakładając nawet, że japońska pisarka ironizuje i kpi ze stereotypów, nadal pisze o rzeczach banalnych, dalekich od życia jakie prowadzę i jakie będę prowadzić. A przede wszystkim, o jakim chcę czytać.

Aoko Matsuda w swoich opowiadaniach kładzie silny nacisk na zabawy formą. Awandarda czy też postmodernizm widoczny chociażby w oznaczaniu osób, zmianach stosowanego języka, dodanych grafikach przedstawiających piętra, refreniczności niektórych haseł, wplataniu elementów dramatu w opowieść, tak naprawdę nic nie wnosi. To zwykłe ornamenty, które być może i współgrają z treścią, ale właściwie nie skutkują żadną wartością dodaną. To celowe chwyty, które odczytuję jako zagrywki marketingowe, mające zwrócić uwagę na łatwość w konstruowaniu nieszablonowych opowieści. Matsuda zapomina, że piękno tkwi w umiarze, a zabawy stylistyczne wychodzą tylko bardzo dobrym pisarzom, którzy faktycznie chcą coś ważnego przekazać.

Nie będę tu opisywał poszczególnych opowiadań, celowo nie wspominam nic o intrygach, emocjach oraz bohaterach. Kto lubi opowieści o tego typu problemach, niech sięga śmiało, tym bardziej że „Układ(a)ne”, podobnie jak inne książki Tajfunów, wydane są pięknie. Tym, którzy podobnie jak ja, uważają że  refleksje o deadlinach, asapach, szminkach i korpo są nudne, a nawet denerwujące, powiem krótko – naprawdę nie trzeba tego czytać. Niestety, dla mnie to pierwsza wpadka Wydawnictwa, które bardzo cenię za pasję, zaangażowanie i stawianie na jakość.

Recenzja "Syn Jezusa" Denis Johnson

Wydawca: Karakter

Liczba stron: 128

Tłumaczenie: Szymon Żuchowski

Oprawa: zintegrowana

Premiera: 18 marca 2020 r.

Denis Johnson urodził się 1 lipca 1949 roku w Monachium. Chwilę wcześniej na świat przyszedł Haruki Murakami i Ken Follet, a parę miesięcy później, w październiku w odległym Ovalle, swój pierwszy krzyk wydał niedawno zmarły Luis Sepulveda. Można by więc powiedzieć, że rok 1949 obrodził w cenionych na świecie pisarzy. Niewielu Polaków ustawi jednak Johnsona na tej samej szali, co wspomnianą trójkę. Wynika to z małej jego rozpoznawalności w naszym kraju. A był przecież dwukrotnym finalistą Nagrody Pulitzera, stypendystą Fundacji Guggenheima, zwycięzcą National Book Award for Fiction. Lekcji pisania udzielał mu Raymond Carver, a David Foster Wallace umieścił jego debiut „Angels” na liście pięciu najbardziej niedocenionych amerykańskich powieści po roku 1960. Jego postać odświeża nam Wydawnictwo Karakter i trzeba przyznać, że robi to w świetnym stylu.

„Syn Jezusa” to niewielkich rozmiarów zbiór jedenastu opowiadań, stanowiących zapis anegdot z życia autora. Rzecz dzieje się w kolorowych od heroiny latach siedemdziesiątych, gdzieś na uboczu ‘pięknej Ameryki’. Razem z plejadą ponurych bohaterów odwiedzamy brudne i odrapane meliny, ulice, przydrożne krzaki, cieszące się złą sławą knajpy. To nie są miejsca, które chciałoby się penetrować osobiście, to raczej symbole rozpusty i upadku, których boimy się w duchu, ale jednocześnie bardzo chcemy je poznać z bezpiecznej, czytelniczej perspektywy. W centrum uwagi pozostaje tu właśnie narrator, który zgodnie z nadanym tytułem pełni rolę proroka. Nie jest to ten miłosierny Jezus, którego znamy z Nowego Testamentu. Johnson kreśli sugestywne portrety osób, które chodząc po świecie, niosą ze sobą złą wieść. Reprezentują różnej maści ćpunów i wykolejeńców. Nie wiemy skąd pochodzą, ani dokąd zmierzają. Nie wiem dlaczego znaleźli się w centrum tej narracji. Widzimy jednak, że nie jest to przypadkowe, że w ich małych gestach i prostocie, kryje się jakiś cel. To oni muszą wyrzucić z siebie krzyk ulicy, rozpacz zagubionych. Bo tych ostatnich, nikt już słuchać nie chce.

W jednej z najlepszych opowieści tego zbioru - „Wypadku autostopowicza”, poznajemy właśnie takiego brudnego proroka. Wsiada do przypadkowego auta i jedzie stopem ze szczęśliwą rodziną. Wie, że zaraz zdarzy się wypadek. Ma świadomość klęski, jaka spłynie na niewinnych. A mimo to jedzie, rozmawia o niczym, odlicza czas do nieuchronnego. Mimo swojej świadomej podmiotowości, delektuje się chwilą, nie myśli o tym co będzie. To nie ma dla niego znaczenia, musi wypełnić swoją misję. Czytelnik wciąż czeka aż wydarzy się coś wielkiego, coś wartego wzmiankowania, aż pojawią się jakieś emocjonalne wyznania i sceny. A tu koniec, kolejny nic nieznaczący wypadek. Te opowieści są jak tła do czegoś, co ma się wydarzyć, a co nigdy nie następuje. Johnson mimo budowania doniosłych chwil, nie jest głosem patosu i wrażliwości. Lubi czarny humor. Część opowiadań zamienia w skecze i groteski, by jeszcze silniej ukazać nam zwykłe życie, jako element wiecznej wojny toczącej się między złudzeniami, a przegraną. 

Autor tworzy krótkie i proste zdania. Dużo u niego dialogów, ale tym co najbardziej wyróżnia go spośród grona innych pisarzy, jest umiejętność konstruowania idiolektów. Na tym fundamencie kreuje sugestywne sceny i portrety ludzkie. Johnson, podobnie jak Flannery O’Connor, z której zbiorem opowiadań „Ocalisz życie, może swoje własne”, „Syn Jezusa” dość mocno mi się kojarzy, nie akceptuje języka literackiego. Ten uważa za martwy i pusty. Co innego subkody językowe czy argot, reprezentujące tak istotny dla niego antyestetyzm. Taka literatura żyje, promienieje prawdziwym znaczeniem i sensem. Tłucze w nas, jak w tarczę strzelniczą. Trudno nie odczuwać po lekturze jakiegoś potargania. Johnson głęboko wierzy, że prawdziwe katharsis odnaleźć mogą przede wszystkim zranione dusze, a źródłem realnego objawienia jest bagno codzienności. To jeden z tych niepodległych głosów, które w autorskim stylu zabierają nam nadzieję w sens życia, jakie prowadzimy. O ile bardziej cenię taki szept, niż przesycony powtórzeniami i błahością krzyk jego sławnego rówieśnika z Japonii.