Recenzja "Małgorzata, córka Łazarza" Vadislac Vancura

Wydawca: Państwowy Instytut Wydawniczy

Liczba stron: 222

Oprawa: twarda

Premiera: 1963 r.

Vladislav Vancura jest w Polsce pisarzem zapomnianym, mimo iż w literaturze czeskiej okresu międzywojennego zajmuje pozycję wybitną. Proza autora jest zjawiskiem osobliwym, oryginalnym, wychodzi poza ramy powszechnie stosowanych konwencji literackich. W posłowiu do książki Zdzisław Hierowski pisze, że jest to „proza raczej dla czytelnika o wyrobionym, niekonwencjonalnym smaku literackim”. 

  

Akcja powieści została osadzona w XIII-wiecznych Czechach. W epoce rozbójników, nienawiści żarliwszej od wiary, walki wiejskich pogan z rosnącą w siłę wiarą chrześcijańską, przyszło żyć tytułowej Małgorzacie. Jest to kobieta ulepiona z innej gliny, wrażliwa i niewinna, oponująca swoją postawą otaczającej brutalności. Jej ojciec, oszust i łupieżca, przygotował dla niej schronienie w klasztorze, do którego jednak urocza Małgorzata bezpośrednio nie trafi, porwana przez innych rozbójników. Fabuła się zagęszcza, stajemy się świadkami walki z królem, porwania, rodzących się miłostek i próby odbicia Koźlika, ojca jednego ze zbójnickich rodów. W tym miejscu na pierwszy plan wyjdzie obiekt szczególnych zainteresowań pisarza – poszukiwania sposobów i środków transformacji epiki powieściowej. Bo też trudno nie zauważyć, że w tej powieści najważniejsza jest nie treść, a forma.

Zafascynowany dawną literaturą czeski pisarz wykorzystuje estetykę powieści renesansowej i późniejszych romansów rycerskich. Vancura z premedytacją posługuje się naiwnymi, trywialnymi środkami artystycznymi tej literatury, nie stroniąc także od jej parodiowania. Cechą specyficzną dzieła jest narracja, wymykająca się wszelkim schematom. Mamy tu bowiem narratora, którego obecność i rolę nadrzędną czuć w każdym akapicie. Z jednej strony prowadzi on opowieść, z drugiej nie boi się używać częstych odautorskich komentarzy, zwracając się w sposób niecodzienny do czytelnika, np. „Odwróćcie twarze do ściany, która jest czarna jak fresk zagłady. Zbudźcie swoją wyobraźnię, puśćcie wodze fantazji!”. Ten zabieg, choć w zamyśle miał prawdopodobnie uwspółcześnić starą stylizację i fabułę, nadać jej cechy bardowskiej przypowieści o czasach minionych, dodać jej smaku i uroku, nie wytrzymał próby czasu. Podobnie metoda budowania problemów i postaci – pełna banalności, prostoty, prymitywności i klarownej polaryzacji, jest dzisiaj niezwykle trudna do zaakceptowania. U Vancury postaci są zbudowane z silnych uczuć i namiętności, niezwykle wyraziste i nakreślone w modelu czarne-białe. Brakuje im typowo ludzkich wątpliwości i potrzeb, są wkomponowane w dobrze nam znane klisze. Autor operuje bogatą metaforyką, nadaje książce temperaturę uczuciową właściwą liryce, maluje postacie i wydarzenia nasyconymi barwami. Unika przy tym tych wszystkich zabiegów, które ówcześnie wykorzystywane były przez jego kolegów po fachu, a które obecnie są jeszcze ważniejsze niż dawniej – realizm szczegółu, wnikliwość analizy, motywacje psychologiczne. Być może dlatego bohaterowie książki nie zostaną naszymi przyjaciółmi, czytelnik od samego początku czuje, że to lalki, symbole określonych postaw wrzucone do kotła wymyślonej historii. Czytając „Małgorzatę córkę Łazarza”, niejednokrotnie mamy wrażenie, że mimowolnie przypatrujemy się spektaklowi marionetek, gdzie każdy aktor przedstawia określoną tezę, nie zaś charakter.

„Małgorzata, córka Łazarza” kreśli znany nam doskonale ze średniowiecznych książek obraz dryfującego gdzieś na powierzchni życia losu małych-wielkich kobiet. Portretuje nie rzucającą się w oczy Małgorzatę, która w wirze niebezpiecznych sytuacji, stara się walczyć o pamięć i triumf idei romantyczności. Vancura stworzył swoistą balladę historyczną, poemat skomponowany na pochwałę męstwa i miłości, szlachetności i godności śmierci. To ornament, na którym autor wyrył nam pokrętnymi kreskami opowieść o euforii i upadku, tęsknocie i honorze, przeszłości i uniwersalności. Jest to jedna z tych pozycji, które próbują łączyć współczesną myśl, z dawną tradycją. Robi to przy tym w sposób nad wyraz uporządkowany, a jednocześnie mało atrakcyjny, niewiarygodny. To klasyczna opowieść, podana w nieznanej nam formie. Z początku smakuje wybornie, z czasem zaczynamy jednak zastanawiać się, czy to nie złudzenie, czy może pod tą wierzchnią warstwą słodyczy, nie czai się na nas pułapka. 

„Małgorzata, córka Łazarza” to prosta i poruszająca historia, podana w archaicznej stylistyce. Mnie bardzo zmęczyła i z radością powróciłem do bliższej mi, opartej na opisach i szczegółach powieści współczesnej. Kto chce poczuć powiew rycerskości, niech wsiada na konia i bierze książkę Vancury do rąk, reszcie polecam tę książkę zostawić na inne czasy. 

Ocena

Recenzja "To, co możliwe" Elizabeth Strout

Wydawca: Wielka Litera

Liczba stron: 288

Oprawa: twarda

Premiera: 13 września 2017 r.

Na książkę „To, co możliwe” składa się zbiór opowiadań o ludziach, którzy stanowili tło wydarzeń innej pozycji autorki – „Mam na imię Lucy”. W swoim najnowszym dziele Elizabeth Strout wraca do tamtych miejsc i czasów, jednocześnie przyglądając się życiu zupełnie innych osób. Czytelnik zostaje zatem wprowadzony do świata oswojonego, którego zasady działania są mu dobrze znane. Autorka zadbała przy tym, aby zamieszczone w zbiorze teksty korespondowały same ze sobą, tworząc w ten sposób niezwykłą panoramę małomiasteczkowej Ameryki, ekosystem, w którym każdy członek społeczności zależny jest od innych, niczym zbiór naczyń połączonych.

Decydując się na lekturę tej książki zostajemy wciągnięci w powolny, a przy tym szczelnie wypełniony pociąg emocji. Poznajemy dawnego mleczarza, którego farma spłonęła, przez co musi on odciąć się od tego co było, i zamieszkać w nowym otoczeniu. Przypatrujemy się rodzinom, które podczas spotkań wspominają ubogie dzieciństwo wypełnione nie tylko bólem, ale także głodem. Śledzimy pracę właścicielki pensjonatu, która nie mogąc pogodzić się ze swoim życiem, zostaje wykorzystywana przez turystów. Pojawia się także mężczyzna o zniszczonej psychice, o którym dowiemy się, że w dzieciństwie był wykorzystywany seksualnie przez swojego ojczyma. Choć opowiadań jest więcej, już te wybrane, najbardziej zapadające w pamięć, doskonale ukazują to, co Elizabeth Strout chciała nam powiedzieć.

Autorka stawia swoich bohaterów na ringu, w którym przeciwnikiem będzie ich przeszłość. Pozwoli zanurzyć im się w mentalnym starciu, w którym zamiast prawego sierpowego otrzymają wspomnienia wypełnione całą gamę traum, haniebnych wydarzeń, plan na życiorysie. W tym pojedynku przeszłość stanie się punktem odniesienia, elementem stanowiącym fundament całej psychologicznej konstrukcji człowieka jako jednostki i istoty społecznej. W tej delikatnej i wyważonej narracji kryją się prawdy i konfabulacje, ale głównie niedomówienia i cisza – to tam trzeba szukać, czasem na oślep, wyjaśnienia dla kondycji egzystencjalnej. Można powiedzieć, że to jedna z tych książek, które mówią, iż poczucie własnej wartości prędzej czy później trzeba w sobie utwierdzić, by przestać wciąż na nowo mierzyć się z demonami przeszłości i kompleksami. To, kim obecnie jesteśmy, w dużej mierze zależy od sfery naszych intymnych przeżyć i emocji. Od tego, jaki obraz nas samych odbija się w oczach sąsiadów, członków rodziny czy kolegów z dawnej szkoły.

 

„To, co możliwie” osadza ludzi w konkretnym społeczeństwie, pełnym zazdrości, złorzeczenia i braku zrozumienia. Bohaterowie są z tego otoczenia stopniowo wykluczani, przez swoje błędy i biedę. Muszą stawić czoła przeciwnościom losu i ludzkiej pazerności. Strout pisze o odrzuceniu w cudowny sposób, bez zbędnego moralizatorstwa i dydaktyzmu. Czyni to subtelnie i dosadnie jednocześnie. Pokazuje, jak złożone mogą być historie ludzi oparte na wiecznym porównywaniu się do kogoś, punktowaniu wad drugiej osoby. Amerykance udało się stworzyć gorzka diagnozę społeczną, w której poprawiamy sobie samopoczucie, deprecjonując innych.

Elizabeth Strout pisze delikatnie i z wyczuciem, które widoczne jest nie tylko w stworzonym świecie, ale przede wszystkim w słowie, którym operuje z niesamowitą sprawnością. Nie ma tu scen hałaśliwych, naturalistycznych opisów czy afirmacji bólu. Zdania są stonowane, z pozoru wyprane z emocji, ale ich bezpośredniość i celność wywołuje w czytelniku niepokój. Jej styl doskonale koresponduje z samą tematyką, dotykającą przecież zwykłego człowieka i codziennych spraw. Duszny klimat każe spoglądać na te opowiadania z dystansem, bo angażowanie się w nie może być bardzo bolesne. To książka osadzona na dwóch przeciwnych biegunach – rozparta pomiędzy mieniącym się feerią emocjonalnych barw dialogiem ożywiającym wspomnienia a spójną, precyzyjnie przemyślaną i skomponowaną formą oddającą niejednoznaczność życia obecnego. 

Autorka portretuje amerykańskie rodziny ze wszystkimi ich wstydliwymi sprawami. Czyni to poprzez zarys rozmów, zdarzeń czy nakreślenie toksycznych, dawno nieodnawianych relacji. „To, co możliwe” zderza ze sobą kilka światów równoległych tylko po to, by pokazać, ile pęknięć ma nasz rzeczywisty krajobraz codzienności. To książka o tym, że sami kreujemy wokół siebie pewne myślowe enklawy i o tym, jak blisko i daleko możemy stać obok siebie. Bardzo niezależni i samowystarczalni, ale też ostatecznie zdani na innych. To też relacji o tym, że często tkwimy w matni własnych lęków i pielęgnujemy wewnętrzny smutek, podświadomie czekając na to, aż ktoś wyciągnie do nas pomocną dłoń, zapominając przy tym, że świat jest na to niewrażliwy, bo jego tkanka pulsuje milionami podobnych lęków i cierpień. Elizabeth Strout zabiera nas w rejs po podwórkach i krużgankach, w których dochodzi do ludzkich konfrontacji w kilku kalekich formach. Rozbici duchowo bohaterowie bronią się przed popadaniem w skrajności, ale w gruncie rzeczy uczą się definiować świat na nowo, gdy zdają sobie sprawę, że nie można go traktować wyłącznie z perspektywy historycznej. To czuła proza skupiona na człowieku, fabularnie gęsta i dająca poczucie niedosytu. Te teksty wyzwalają skrywane emocje i refleksję, jest w nich jakieś międzyludzkie przyciąganie, niejasność i dwuznaczność, w które warto się zagłębić i spróbować wypłynąć na wierzch, mocniejszym i pewniejszym siebie. 

Ocena:

Podsumowanie Filmowe Luty 2018

 LISTA FILMÓW

"Człowiek, który śpi" (1974) - Bernard Queysanne

"Łowca Androidów" (1982) - Ridley Scott

"Towarzysze broni" (1937) - Jean Renoir

"Niemiłość" (2017) -Andriej Zwiagincew

"Kochaj sąsiada swego" (1952) - Norman McLaren

"Trzy billboardy za Ebbing, Missouri" (2017) - Martin McDonagh

"Co za radość żyć" (1961) - Rene Clement
"Emitai" (1971) - Ousmane Sembene
"Gra" (1997) - David Fincher
"W ułamku sekundy" (2017) - Fatih Akin
"Na skraju lasu" (1976) - Jiri Menzel

"Wonderstruck" (2017) - Todd Haynes

"Daleko na północy" (2015) - Remi Chaye 

"Matador" (1986) - Pedro Almodovar

"Hotel Transylwania 2" (2015) - Genndy Tartakovsky

"Czas mroku" (2017) - Joe Wright

"Lady Bird" (2017) - Greta Gerwig

"Kształt wody" (2017) - Guillerne del Toro

"Jutro będziemy szczęśliwi" (2016) - Hugo Gelin

"Chata" (2017) - Stuart Hazeldine

  

WYBRANE UTWORY Z FILMÓW

 

 

 

 

Recenzja "Ogar piekielny ściga mnie. Zamach na Martina Luthera Kinga i wielka obława na jego zabójcę” Hampton Sides

Wydawca: Czarne

Liczba stron: 520

Oprawa: twarda

Premiera: 6 września 2017 r.

„Ogar piekielny ściga mnie. Zamach na Martina Luthera Kinga i wielka obława na jego zabójcę” to pasjonująca relacja z zabójstwa i późniejszego pościgu za złoczyńcą. Autor książki przedstawia nam portrety dwóch osób – charyzmatycznego pastora walczącego o wolność rasową, oraz przestępcy lubującego się w kradzieżach, narkotykach i pornografii. Te dwie jednostki połączył pamiętny dzień 4 kwietnia 1968 roku, kiedy to w Memphis James Earl Ray dokonał zamachu na Martina Luther Kinga.
 

Hampton Sides, twórca książki „Krew i burza. Historia Dzikiego Zachodu”, swoją najnowszą opowieść toczy przy wykorzystaniu narracji dwutorowej, dbając przy tym o odpowiednie wyważenie akcentów. Losy Martina Luther Kinga zostały zilustrowane wyłącznie z perspektywy ostatniego roku jego życia. King jest tu szanowaną osobistością, laureatem Nagrody Nobla o wyrobionej pozycji i szerokim gronie zwolenników. Autor zadbał o rekonstrukcję obrazu słynnego Amerykanina zgodną z realiami, dzięki czemu poznajemy postać wielowymiarową, mającą swoje zalety oraz wady. King w opowieści Sidesa, to z jednej strony orędownik prawości i równości, z drugiej człowiek nie stroniący od romansów i posiadający słabości. Zachwyca przy tym dbałość autora o szczegóły, podkreślanie niuansów, które stworzyły wyjątkową kreację człowieka w pełni naturalnego, mimo swojej nadprzyrodzonej charyzmy i aury legendarności.

Jamesa Earla Raya vel Erica Galta vel kilka innych nazwisk, czytelnik pozna o wiele bardziej szczegółowo. Intencją autora było przedstawienie głębi psychologicznej tego człowieka, postaci, która do końca pozostała tajemnicza i nie dająca się zakwalifikować do prostego szablonu. W tym celu pisarz dokładnie odwzoruje nam losy Raya, przyjrzy się jego zadziwiającej i krętej ścieżce życia wiodącej przez kolejne wykroczenia, aresztowania i ucieczki. Z tego społecznego bałaganu wyłoni nam się postać zła do szpiku kości, ale przy tym inteligentna i precyzyjna, dążąca za wszelką cenę do zdobycia rozgłosu. To właśnie pożądanie zdobycia sławy oraz nienawiść do osób innego koloru skóry przywiodła Raya do pomysłu i późniejszej realizacji ataku snajperskiego na Martina Luther Kinga.

Opowieść o tych dwóch postaciach jest więc jak rewers i awers tej samej monety, jak dwa różne bieguny ziemi. Hampton Sides od początku wyciąga na wierzch janusowe oblicze swojej książki, przy tym stara się nie popadać w żaden demagogiczny ton. Nie usiłuje wzbudzić banalnych emocji i wzruszeń. Przygląda się codziennym czynnościom i mrocznym procederom rzeczowo i równie rzeczowo sugeruje określone tezy. To nie jest reportaż, który ma kogoś zniesławić, czy tekst powstały w wyniku potrzeby podążania za sensacją, wyszukiwania niewygodnego, medialnego  i elektryzującego społecznie tematu. Nie. „Ogar piekielny ściga mnie”  to wstrząsająca książka o tym, jak zło kiełkując w duszy jednego człowieka, może rozprzestrzenić się na świat. To także mroczne memento o pokładach ludzkiego okrucieństwa i wnikliwe studium rodzącego się grzechu. Autor snuje także rozmyślania o tym, czy za bestialstwo czynów danego człowieka nie odpowiada w dużym stopniu okrutny świat wokół niego. Bo choć Ray działał sam, to cała Ameryka pełna była fanatyków, którzy wodzowi ruchu nieagresji życzyli właśnie takiego końca. Hides zbudował narrację oszczędnymi środkami, ale jednocześnie wrzuca czytelnika w świat tak wielkiej opresji, że po lekturze odnosi się wrażenie, iż sprawa zamachu na Martina Luther Kinga to dramatyczna konsekwencja chaosu i rasizmu, nad którym prawo nie było w stanie zapanować.

Być może ta książka nie byłaby tak wartościowa, gdyby nie rzetelne i barwne opisy amerykańskiego społeczeństwa drugiej połowy lat 60 XX wieku. Hampton Sides informuje nas o nastrojach, zwraca uwagę na otoczenie, portretuje także kluczowych bohaterów tamtej epoki – Lyndona B. Johnson’a, Roberta F. Kennedy’ego czy J. Edgara Hoover’a. Autor łącząc fakty pokazuje, jak barometr społeczny wpływał na decyzję Akademii przy wyborze Oscarowych filmów, jak przeciętni mieszkańcy ignorowali wezwania policji do ujawniania informacji o Rayu, wreszcie jak łatwo w tamtych czasach było zdobyć broń, miejsce w hotelu czy nową tożsamość.

„Ogar piekielny ściga mnie. Zamach na Martina Luthera Kinga i wielka obława na jego zabójcę” to niezwykle wciągająca i bogata w treść książka, o miejscach, z których wydobywa się ludzkie zło, i o tym, w jaki sposób człowiek się mu poddaje. To także relacja o niezawinionym cierpieniu, czynieniu innym zła oraz konsekwencjach jakie z tego wynikają. To powieść wielopłaszczyznowa o wszystkich mrocznych, ale też i ludzkich sprawach, o których staramy się nie myśleć, oceniając każdą ludzką bestię jednoznacznie przedstawianą przez media w kontekście okrucieństwa jej zbrodni. Także o tym, że nie da się opisać zła jednoznacznie, ani właściwie zdefiniować metod walki z nim. To też opowieść o niezwykłych ludziach i ich pospolitych skazach. Hampton Sides dokonał rzeczy praktycznie niemożliwej. Na podstawie zrekonstruowanych dokumentów, wywiadów i własnych kwerend, zbudował pasjonujący reportaż non-fiction, który mimo wiadomego rozwoju i zakończenia, czyta się z większym zacięciem niż stworzony na wielopoziomowej intrydze kryminał. Bez dwóch zdań jedna z tych książkach, obok których nie powinno się przechodzić z obojętnością.

  

Ocena: