Liczba stron: 154
Oprawa: miękka ze skrzydełkami
Premiera: grudzień 2024 rok
„Chirbet Chiza/Więzień” to krótka, ale niezwykle doniosła powieść izraelskiego pisarza S. Jizhara. Została ona pierwotnie opublikowana w 1949 roku. Stanowi jedno z pierwszych i przez długi czas jedynych izraelskich tekstów literackich podejmujących temat palestyńskiej Nakby – katastrofy, jaka dotknęła ludność arabską w wyniku wojny o niepodległość Izraela w 1948 roku. Napisana w konwencji narracji pierwszoosobowej, stanowi zarówno wstrząsający dokument historyczny, jak i literackie osiągnięcie. Jizhar, jako uczestnik tych wydarzeń, oferuje unikalną perspektywę moralnego dylematu izraelskiego żołnierza, który bierze udział w wysiedlaniu arabskiej wioski, jednocześnie nie mogąc zignorować wewnętrznego konfliktu etycznego.
Nakba, termin oznaczający „katastrofę”, odnosi się do przymusowych wysiedleń, czystek etnicznych i destrukcji palestyńskich społeczności, które miały miejsce w wyniku wojny arabsko-izraelskiej w latach 1947–1949. Ocenia się, że około 750 000 Palestyńczyków zostało wówczas wygnanych lub uciekło ze swoich domów, a setki wiosek zostało zrównanych z ziemią. „Chirbet Chiza” wpisuje się w ten kontekst, przedstawiając jeden dzień z tej kampanii oczami młodego żołnierza.
Izraelska narracja narodowa w latach 50. XX wieku pomijała problematykę wypędzeń Palestyńczyków, koncentrując się na heroicznej walce o przetrwanie nowo powstałego państwa. Tym większe znaczenie miało opublikowanie tej książki, która niemal natychmiast wywołała gorącą debatę społeczną. Przez wiele lat „Chirbet Chiza/Więzień” pozostawała jedynym izraelskim utworem literackim otwarcie dokumentującym cierpienie Palestyńczyków i dylematy moralne izraelskich żołnierzy.
Książka wyróżnia się niezwykle poetyckim, sugestywnym stylem narracji. Autor stosuje długie, skomplikowane zdania, które oddają zarówno wewnętrzne rozterki narratora, jak i emocjonalne napięcie panujące w opisanych wydarzeniach. Jizhar łączy język potoczny z elementami liryzmu, co nadaje tekstowi intymny i dramatyczny charakter.
Narrator, bezimienny izraelski żołnierz, relacjonuje wydarzenia z perspektywy wewnętrznej walki między obowiązkiem wojskowym a własnym sumieniem. Z jednej strony jest częścią jednostki, której celem jest wysiedlenie arabskiej wioski, z drugiej – coraz bardziej uświadamia sobie niesprawiedliwość tej akcji. Kluczowym momentem powieści jest jego uświadomienie sobie, że to, czego jest świadkiem i uczestnikiem, przypomina mu historię żydowskich wypędzeń i prześladowań w diasporze. Wstrząsające jest jego odkrycie: „To jest wygnanie. Tak wygląda wygnanie”. Ta myśl podważa ideologiczną podstawę działań izraelskiej armii i rodzi pytanie o moralne konsekwencje nowego państwa dla jego mieszkańców.
Jednym z ważnych wątków poruszanych w „Chirbet Chiza/Więzień” jest kwestia pamięci. Narrator od początku przyznaje, że to, co przeżył, prześladuje go w dalszym życiu. Opowieść nie jest jedynie kroniką jednego dnia wojny, lecz aktem zapisu historii, który ma na celu ocalenie pamięci o palestyńskiej katastrofie. W kontekście oficjalnej izraelskiej narracji, która przez dekady marginalizowała temat Nakby, dzieło Jizhara można interpretować jako formę literackiego świadectwa, które rzuca wyzwanie polityce zapomnienia.
Z literaturoznawczego punktu widzenia, „Chirbet Chiza/Więzień” odwołuje się do koncepcji traumy i niemożności pełnego wyrażenia bolesnych doświadczeń. Opowieść narratora jest zarówno próbą zrozumienia, jak i próbą wyparcia – jego monologi wewnętrzne są pełne wątpliwości, gniewu i bezsilności.
Książka została początkowo dobrze przyjęta w kręgach intelektualnych, choć wielu izraelskich polityków i wojskowych traktowało ją jako niebezpieczny atak na mit założycielski państwa. W 1964 roku „Chirbet Chiza” została włączona do izraelskiego kanonu lektur szkolnych, co świadczy o jej znaczeniu jako tekstu literackiego i historycznego. Niemniej jednak przez lata była interpretowana raczej jako uniwersalna opowieść o moralnych dylematach wojny, a nie jako konkretne świadectwo izraelskich działań wobec Palestyńczyków.
Ekranizacja powieści w 1978 roku spotkała się z ogromną falą krytyki, a izraelska telewizja początkowo odmówiła jej emisji, uznając film za „antypaństwowy”. Dopiero po latach książka zaczęła być ponownie odkrywana przez nowe pokolenia Izraelczyków i Palestyńczyków. Jej tłumaczenie na język angielski w 2008 roku wprowadziło ją na arenę międzynarodową, gdzie została doceniona jako jedno z najważniejszych literackich świadectw Nakby.
Poetycka precyzja spotyka moralny niepokój – „Chirbet Chiza/Więzień” to izraelska odpowiedź na „Jądro ciemności” Conrada. Krótka, ale druzgocąca relacja o wojnie, która odbiera złudzenia i stawia pytania bez łatwych odpowiedzi.
