Recenzja "Wyspa pingwinów" Anatole France

Wydawca: Czytelnik

Liczba stron: 307

Oprawa: miękka

Premiera: 1956 r. 

„Wyspa pingwinów”, jedna z ważniejszych książek francuskiego pisarza Anatole’a France’a, została wydana w 1908 roku. Stanowi ona alegorię historii ludzkości, opowiedzianą przy wykorzystaniu fikcyjnego ludu Pingwinów. Noblista bazuje w niej na elementach fantastycznych i łączy je z problematyką historyczną oraz polityczną Francji.

A było to tak, że Święty Mael, złapany podstępem szatana, trafił na polarną wyspę zamieszkaną przez pingwiny. Tam krótkowzroczność Maela osiąga swój zenit. Małe zwierzęta wziął za ludzi i ochrzcił je, co stało się przyczynkiem do zaciekłej dyskusji w Niebie. Na walnym zgromadzeniu, Bóg, teologowie, archaniołowie i postacie Starożytne debatują nad uczynkiem Maela i jego konsekwencjami. Ostateczne rozstrzygnięcie jest tyleż logiczne, co baśniowe – pingwiny zostaną przekształcone w ludzi, przy jednoczesnym zachowaniu pewnych dawnych, zwierzęcych właściwości. Aby ułatwić im kontakty z pozostałą częścią świata, wyspę którą zamieszkują, przyholowano bliżej Europy. Tak rozpoczyna się proces tworzenia państwa, gdzie sprawy polityczne, mieszają się z religią, a relacje damsko-męskie przeplatają się z wojnami.

Mimo tego czarodziejskiego wstępu, czytając tę 110-letnią książkę trudno nie odnieść wrażenia, że praktycznie wszystkie poruszane problemy dotyczące doktryn, społeczeństwa czy nierówności w dostępie do bogactwa, są nam nadal aktualne. Bo też gdy akcja osadzi się już we właściwym punkcie, przedstawiona rzeczywistość będzie bardziej namacalna, niż niejedna historia opisana w opartym na faktach reportażu. Pingiwi stopniowo odkrywają zasady panujące w świecie ludzkim. Z jednej strony poznają grzech, podłość, przemoc, morderstwa, z drugiej także taktykę, architekturę, sztukę, miłość, rodzinę. „Wyspa pingwinów” to jedna z najbardziej niebezpiecznych aluzji satyrycznych, jakie kiedykolwiek powstały. Jej niszczycielski wymiar odczuwalny będzie o tyle, o ile czytelnik będzie w stanie wspiąć się ponad codzienność i przyjrzeć się otaczającemu społeczeństwu. Książka została napisana jako wyjątkowa kombinacja eleganckiego, klasycznego stylu i bezkompromisowej, wielokrotnie kontrowersyjnej ironii. France dokonał na kartach tej powieści swoistej operacji na ludzkich organizmie. Oprawiając nasze dzieje w fantastyczną historię, uwypuklił nam takie nasze przywary jak głupotę, hipokryzję, oszustwa, pożądanie.

Choć wydarzenia w tym niezwykłym dziele współbrzmią z biegiem historii Francji, nawet czytelnik niezaznajomiony z tematem, nie będzie miał trudności z wejściem do tego świata. Autor opisuje nam początki chrześcijaństwa, średniowiecze, reformę protestancką, sprawę Dreyfusa i pewnie wiele innych wątków, których ja ignorant prawidłowo odczytać nie umiałem. Wcale mnie to jednak do powieści nie zraża, bo celem ostrego dowcipu Anatole’a France’a, przynajmniej w moim odczuciu, była w rzeczywistości cała cywilizacja zachodnia, tak dawna, jak i obecna. Pisarzowi udała się rzadka sztuka połączenia uniwersalizmu z historią konkretnego kraju i ważnymi dla niego wydarzeniami (być może dlatego tak niewiele napisał o czasach rewolucji francuskiej i ery napoleońskiej). A wszystko to opisane pięknym językiem i podane w magicznej formie.

Książka przepełniona jest satyrą, jak chociażby wtedy, gdy Bóg mówi, że mimo swojej niezmienności i umiłowania prawdy, im dłużej żyje tym bardziej skłania się ku łagodności, co udowodnione może być poprzez porównanie wymowy Starego i Nowego Testamentu. Tym sposobem decyduje się na przyjęcie do swojego raju ludu Pingwinów. Podobnych humorystycznych scen jest w książce bez liku i samo ich odkrywanie może być wyjątkowo przyjemną częścią lektury.

Zawodzi natomiast zakończenie, które miało stanowić proroctwo naszych czasów. Niewątpliwie wizja France’a sprzed stu lat, ówcześnie mogła wydawać się kusząca, obecnie jednak trudno doszukiwać się jej realizacji. A może to wszystko jeszcze przed nami? Moje wątpliwości budzą też pewne epizody, które czasami wydawały się opisane w sposób fragmentaryczny i mam wrażenie niespójny. Specjalne ostrzeżenie należy wysłać też osobom wierzącym – autor uprawia tu swoje ateistyczne nastawienie do świata, a nawet wytacza jawną złośliwość w stronę religii.

Pomijając te małe bolączki, „Wyspę pingwinów” oceniam wysoko. To jedna z barwniejszych historii powstawania cywilizacji, jakie dane mi było przeczytać. France zajął się tematem kompleksowo, dotyka różnych dziedzin i pociąga za wiele wrażliwych strun. Nie boi się krytykować oraz dopiekać samemu sobie. „Wyspa pingwinów” jest przenikliwa, szczera i ponura, a przy tym zabawna i zdystansowana. To kolejny przykład potwierdzający działanie powiedzenia, że osobliwym paradoksem literatury jest fakt, że do prawdy łatwiej jest dotrzeć wytwarzając fikcję, niż w jakikolwiek inny sposób. Jest to też opowieść przesycona refleksją, czytelny obraz rozczarowania światem, uniwersalny pod każdą szerokością geograficzną. Ta powieść wrasta mocno w to, co minęło, ale jest jednocześnie lekcją o świadomym życiu tu i teraz. Książka symbol, dzieło, o którym można napisać doktorat. Pamiętajmy o niej.

Ocena:

Recenzja "Las wisielców" Liviu Rebreanu

Wydawca: P. I. W.

Liczba stron: 311
 
Oprawa: twarda

  

Premiera: 1980 r. 

Liviu Rebreanu to pisarz bardzo wszechstronny. W historii literatury rumuńskiej jego twórczość podzielona została na trzy okresy: 1907-1917, kiedy skupiał się na kreowaniu realistycznych nowel, 1918-1933, kiedy napisał swoje najlepsze, realistyczne powieści (w tym między innymi „Las wisielców”) i po 1934 roku, gdy w pogoni za komercyjnym sukcesem zaczął tworzyć książki detektywistyczne. Jego „Ion” uchodzi za pierwszą rumuńską książkę modernistyczną. 

„Las wisielców”, napisany w 1922 roku, opowiada historię Apostoła Bologi, syna rumuńskiego prawnika z Transylwani. Bohater odbiera wykształcenie w węgierskiej szkole, gdzie wraz z nadejściem wojny zostaje wcielony w szeregi wielonarodowej armii austro-węgierskiej. Poznajemy go w momencie, gdy swoim głosem przyczynia się do skazania dezertera, czeskiego oficera, na powieszenie. Ten moment, zbiegający się w czasie z poznaniem młodej Węgierki, w której Bologa zakochuje się bez opamiętania, stanie się początkiem jego duchowej metamorfozy. Apogeum wątpliwości wewnętrznych zacznie przeżywać, gdy zostanie wysłany na front rumuński, gdzie w jego obowiązkach służbowych będzie leżała konieczność zabijania rodaków. Zagubiony i nierozumiany, Apostoł będzie z każdym dniem przybliżać się do podjęcia ostatecznego kroku. Kroku, którego człowiek obdarzony podobną wrażliwością ominąć nie może.

Historia podpowiada, że Rebreanu napisał tę książkę jako hołd dla swojego brata Emilia, straconego przez władze austro-węgierskie na froncie rumuńskim w 1917 roku. Wydawać by się mogło zatem, że mamy tu klasyczny przykład prozy antywojennej. Nic bardziej mylnego. Bo choć przesłanie pacyfizmu jest tu niewątpliwie czytelne, stanowi tylko tło dla właściwej warstwy opowieści. Autor swoją uwagę kieruje na postać głównego bohatera. Szeroką perspektywę wydarzeń i meandrujące punkty widzenia zastępuje psychologicznym obrazem duszy. Rebreanu stworzył intymny monolog, sztukę dla jednego aktora, miotającego się między powinnością a sumieniem.  Mimo tej indywidualnej narracji, a może właśnie dzięki niej, czytelnik dostaje subtelną relację o niezwykle uniwersalnym charakterze.

Bologa to na pozór żołnierz idealny. Oficer wiernie służący swojej armii. Walczy z poświęceniem, dzięki czemu zdobywa medale. Nie zastanawia się nad sensem wojny, bierze oręż w dłoń i idzie w zacięty bój. Ten obraz nieustraszonego woja zaczyna słabnąć, gdy ujrzy on egzekucję dezerterującego Czecha, która zamiast utwierdzić go w przekonaniu słuszności, przybierze w jego oczach znamion śmierci męczeńskiej. Mimo, że już wtedy będziemy wiedzieć, jak książka się skończy, w żaden sposób nie popsuje to nam radości z czytania. „Las wisielców” jest bowiem frazą refleksyjną, nasyconą uczuciami historią o dualizmie człowieka. Walka rozumu z wiarą wyjdzie przed szereg terrorowi dziejącemu się w tle, i to ona ostatecznie zamknie koło losu Apostoła Bologi.

Właśnie na tej płaszczyźnie należałoby odczytywać książkę Rebreanu. Jego bohater podczas studiów silnie interesował się filozofią i religią. Te elementy, choć początkowo szczelnie ukryte, wraz z upływem czasu wypływają na wierzch codzienności Bologi. Czuje on permanentną potrzebę odkrywania i odczuwania jakiejś transcendencji. Rozmyśla o Bogu, opowiada innym, dzieli się wiedzą, choć doskonale zdaje sobie sprawę, że nie może zostać zrozumiany. Istotną rolę w utwierdzeniu bohatera co do obranej drogi będzie miała postać popa, który u końca doczesnej drogi Rumuna wypowie słowa o poświęceniu dla swoich ojców. Tak też dokona się akt ziemskiej zdrady i wiecznej chwały, swoisty symbol religijnych nauk, manifest apostolstwa. W powieści patriotyzm jest więc tylko narzędziem, nie zaś docelową cnotą. Ma on wymiar ogólnoludzki i jest wyrazem sprzeciwu wobec zła.

„Las wisielców” to też proza konfrontacji, rozumianej w różnorodny sposób. Najpierw widzimy starcie bohatera ze śmiercią, potem komparację z młodzieńczą fascynacją i tęsknotą za domem, w międzyczasie dostrzec możemy narastające napięcie edukacyjne. Później dojdzie do bodaj najtrudniejszej i ostatecznej konfrontacji – z Bogiem. Ta powieść łączy więc w sobie elementy rodzinne, namiętność, metafizykę i realizm. Jest panoramą przeżyć i dokonanych wyborów, których doświadczenie w mniejszym lub większym stopniu odnieść możemy do swojego życia. To fantazja na temat pielęgnowania życia w każdym jego odmiennym, ale pozostającym w ścisłej korelacji, szczególe.

Rebreanu pisze swoją opowieść bardzo sprawnym i klasycznym językiem. Nie opiera narracji na licznych metaforach czy parabolach. Nie tapla się w brudzie potocznego języka. Pisze w sposób uduchowiony, a przy tym klarowny i przyjazny dla czytelnika. Więcej tu z pewnością romantyzmu, aniżeli katorgi. Unika także stronniczości. Zupełnie nie narzuca nam swoich poglądów na temat winnych i uciemiężonych w wojnie. Mimo, że zabrała ona mu brata, zdobył się na trud obiektywności, aby ukazać przemianę swojej postaci w sposób wiarygodny i niezakłócony.

„Las wisielców” doczekał się pięknej ekranizacji. W 1964 roku Liviu Ciulei wyreżyserował dzieło „Las powieszonych”, będące wierną adaptacją książki Rebreanu. Film wygrał nawet nagrodę w Cannes (dla najlepszego reżysera), co dowodzi jego jakości. Warto się z nim zapoznać (mimo braku polskiego tłumaczenia) w formie uzupełnienia książki. Lektura „Lasu wisielców” jest bowiem wielkim, mistycznym przeżyciem. Spotkaniem z samym dnem własnej duszy, z tymi zakamarkami naszego serca, które często nie są odświeżane w natłoku codziennej zawieruchy. Choć może czasem będziemy mieć wątpliwości co do wyborów Bologi, zapewniam was, że warto dać tej książce szansę. Bo też jest to odpowiednia karta w talii własnego przeznaczenia. Jeśli podejdziemy do tego dzieła z właściwą empatią, pozwoli ona nam uchylić szczelnie zaryglowane drzwi, za którymi kryje się wieczność. 

Ocena:

Recenzja "Jestem komunistyczną babą!" Dan Lungu

Wydawca: Czarne 

Liczba stron: 184

Oprawa: miękka
  
Premiera: 22 października 2009 r. 

Gdy następuje konieczność zrecenzowania rumuńskiej książki, traktującej o komunizmie, trudno nie odnieść się do prozy Herty Muller. W dziełach Noblistki poczuć możemy mrok i terror dawnych czasów. Autorka portretuje ludzi w sytuacjach granicznych, gdy pojęcie człowieczeństwa zostaje redefiniowane przez wszechogarniające odarcie z godności i intymności. W opozycji do tej narracji powstała książka Dana Lungu „Jestem komunistyczną babą!”. Pisarz rozświetla w niej mroki zarysowane przez Muller, tworzy swoiste remedium dla jednowymiarowej percepcji historii.

Narratorem powieści jest Emilia Apostoae. Czeka ona wraz ze swoim mężem na przyjazd córki z Kanady, która zamierza przedstawić rodzicom swojego wybranka. Ta ważne dla życia rodziny wydarzenie, staje się dla bohaterki przyczynkiem do refleksji na temat kondycji obecnego społeczeństwa i ustroju. Autor wikła nas w retrospektywne opisy młodzieńczych lat Emilii, kiedy to pracując w fabryce poznawała realia komunistycznej Rumunii. To właśnie te wycieczki do przeszłości staną się główną siłą książki. Pełne folkloru i specyficznego humoru, przypominają hrabalowską stylistykę. Podobnie jak u pisarza z Czech, Lungu łączy kreowaną przez władzę abstrakcję z magicznym realizmem, zaś żart z rozważaniami o otaczającej rzeczywistości. Ta dowcipna konwencja pozwala także nam, Polakom, spojrzeć na swoją historię z innej strony lustra.

W relacji Emilii wszystko jest koślawe. Wizyta Ceauşescu w mieście obfituje pilnymi zleceniami, a to na mycie zakurzonych drzew, a to na ich dalsze malowanie farbą, czy wreszcie na przesadzanie krzaków kukurydzy, aby przy drodze rosły tylko te najbardziej dorodne i okazałe. Ba, nawet krowom będzie nakazane chodzić w polakierowanych kopytach, tylko nie tym czarnym, bo one wszak nie mają optymistycznego wydźwięku. Wszyscy znamy te mechanizmy, albo z autopsji, albo z podań przodków. Nie mogą więc one nas szokować, niemniej podane w nowy, świeży sposób, nadal bawią i stanowią idealne tło dla monologu bohaterki. 

„Jestem komunistyczną babą!” to narracja o dziecku komunizmu, o osobie, która została w jego duchu wychowana i będąc po drugiej stronie żelaznej kurtyny tęskni za dawnym ustrojem. Nie znaczy to wcale, że Lungu nakreślił nam pochwałę komunizmu, nic z tych rzecz. Jest bowiem w tej powieści wiele sygnałów świadczących o tym, iż komunistyczna Rumunia była krajem owładniętym terrorem i piekłem. Wszystko jednak jest tu podane w tak przystępnej, dowcipnej i przyjemnej formie, że trudno nie odczuwać do minionych czasów jakiejś niezrozumiałej sympatii. Pod płaszczem tej banalnej historii, kryję się także ciekawe spojrzenie na proces kształtowania świadomości człowieka niesamodzielnego, oddającego swe serce systemowi, który każde życie ułoży pod swoją potrzebę. W tym sensie Emilia Apostoae stanowi symbol zwycięstwa systemu nad jednostką. 

Warto docenić Lungu, za jego obiektywność. Nie poddaje się on nadmiernemu dydaktyzmowi. Stroni od oceniania i piętnowania systemu i ludzi. Pokazuje obie strony medalu dbający przy tym o zachowanie odpowiednich proporcji. Braki na półkach mieszają się tu z budującymi znajomościami, policja polityczna z decyzją o przekazaniu wymarzonej butli gazowej, prześladowania z małymi radościami rodzinnymi. Jest to jedna z tych relacji o trudnych czasach, które umożliwiają czytelnikowi stanięcie po dowolnej stronie, w zależności od jego indywidualnych przemyśleń i preferencji. Wśród wad muszę także wymienić nierówności części składowych tej lektury. Piękne i sentymentalne wspomnienia z młodości Emilii, przeplatane są mało ciekawymi, a wręcz momentami prymitywnymi  scenami z dorosłego życia. To tak jakby Hrabala połączyć z dowolną przedstawicielką współczesnej, polskiej prozy kobiecej. Bywa więc w tej książce nudno i sztampowo, mimo w sumie niedużego jej rozmiaru.

„Jestem komunistyczną babą!” to rzewliwa opowieść o tym, co było, oraz o tym, że to co nowe, chociaż pozornie lepsze, wcale nie musi wszystkim odpowiadać. Odczytuję tę małą książkę jako ironiczny i niejednoznaczny komentarz na temat komunizmu i jego roli w wychowaniu społeczeństwa. To taka pozycja, która łączy w sobie powagę i dowcip, trywialność i podniosły temat, lekkość i terror. Na pewno można ją przeczytać, choć osobiście pozostanę jednak zwolennikiem mrocznego pióra Herty Muller.

Ocena:
 

Recenzja "Długi marsz w połowie meczu" Ben Fountain

Wydawca: Czarne

Liczba stron: 360

Oprawa: twarda

Premiera: 15 marca 2017 r. 

„Długi marsz w połowie meczu” to debiut literacki Bena Fountaina. Akcję swojej powieści zamknął w stadionowym mikroświecie. Każdy element otoczenia został dogłębnie przemyślany i wymownie opisany. Mamy Święto Dziękczynienia, jedno z najważniejszych wydarzeń w roku kalendarzowym w Ameryce. Razem z grupą żołnierzy przybywających z Iraku – Drużyną Bravo – znajdujemy się na arenie potyczek futbolowej drużyny Dallas Cowboys. Bohaterowie wojenni, realizujący plan objazdowej propagandy, w przerwie meczu dostąpią zaszczytu wystąpienia na jednej scenie z gwiazdami popu. Pośród nich znajduje się główny bohater książki – Billy Lynn. Dokonujący bohaterskich czynów na polu walki, w codziennych realiach jest wrażliwym dziewiętnastolatkiem poszukującym swojego miejsca w świecie. Przyglądając się jego historii zrozumiemy, że pod płaszczem symbolu waleczności kryje się zagubiony, rodzinny chłopak, który do ostatniej chwili będzie się wahać czy wybrać misję, czy prywatne uczucia.

Tworząc ten przemyślany model, Fountain’owi udała się sztuka wykreowania trafnej alegorii współczesnej Ameryki. Autor wtyka szpilki w bardzo wrażliwe punkty pejzażu codzienności mieszkańców Dallas. Obrywa się zwykłym obywatelom, którzy łasi na permanentne show, zapominają o tradycji i uczuciach. Dostaje się celebrytom (aktorom, sportowcom, muzykom), za ich rozpasane do granic możliwości zaprzedanie własnych dusz, na poczet sławy. Nie zostaną oszczędzeni także żołnierze. Choć wiedzą jak wygląda wojna i rozumieją jakie bezsensowne zło czynią, będą brnąć w nie aż do upadłego. W tym barwnym witrażu amerykańskości, namiętność będzie mieszać się z trywialną złością, fanatyzm religijny zderzy się z poczuciem obowiązku względem ojczyzny, zaś wielki biznes tłamsić będzie ludzką godność.

Powieść Fountaina to swoiste literackie zwierciadło, w którym obejrzeć możemy współczesną Amerykę, z wieloma bolączkami jej polityki i marketingu. Szczególna krytyka dotyka elity, z całą jej krótkowzroczną i wyniszczającą głupotą. Autor nie mówi tu nic innowacyjnego. Nie zdradza też narodowych tajemnic. O tym wszystkim pisali już wcześniej Roth czy Wolf. A mimo to, powieść od samego początku stała się wydarzeniem, na miarę „Paragrafu 22”.

„Długi marsz w połowie meczu” można, a nawet trzeba odczytywać także w przestrzeni indywidualnej. Ludzie nie interesują się stanem psychicznym swoich narodowych bohaterów. Tymczasem Fountain właśnie na ten aspekt zwraca szczególną uwagę. Poznajemy grupę żołnierzy, którzy wspólnie przeżyli w Iraku niejeden dramat. Każdy jest inny, ma odmienne potrzeby i pragnienia. Jedni poszukują pierwszej miłości, inni tęsknią za rodziną, kolejni pragną zarobić na swojej historii lub poznać gwiazdy muzyki. Tę grupę łączy ich wspólna misja, a w przerwie wojennej zawieruchy także zadanie szerzenia wiary w patriotyzm. Jeżdżą od miasta do miasta i przy różnych okazjach pokazują się publiczności i opowiadają o tym, co przeżyli. Ameryka ich poklepuje po plecach, traktuje na równi ze sportowcami, co widoczne jest przede wszystkim w scenie wspólnego podpisywania piłek. Jest to też klarowny symbol zatracenia kontaktu z rzeczywistością – traktowanie sportowców w jednym rzędzie z narażonymi na ciągłe ataki młodymi żołnierzami.

Fountain pisze też o pacyfizmie, chociaż robi to w duże bardziej subtelny i pogłębiony sposób. Tworzy historię, która stawia Billego przed możliwością dokonania wyboru: wracać do Iraku, czy może skupić się na swoich namiętnościach? Razem z nim przeżywamy wątpliwości, czujemy ból i bezsensowność prowadzenia takiej egzystencji. Jest to autentyczne stadium żołnierza, który jest przede wszystkim człowiekiem, jednostką, a w jego psychice toczy się nieustanna walka namiętności: miłości, seksu, rodziny z oddaniem ojczyźnie.

Fountain w sposób wyjątkowy ukazał nam absurd wojny. Kreśli obraz groteskowego patriotyzmu, wskazuje przykłady homofonii, nadużyć, a nawet prostactwa. Trafnie zdiagnozował bezcelowość działań i właściwe intencje władz. Ta książka świetnie uwypukla pułapki, w które wpada przeciętny mieszkaniec Ameryki. Za pomocą potoczystego i często wulgarnego języka stworzył historię wiarygodną i nieprzerysowaną, a jednocześnie także karykaturalną. Zachowanie właściwego balansu pomiędzy wielkim świętem, imprezą sportową i zwierzęcym przerażeniem, nadaje tej powieści wymiar wieloaspektowy. 

Czytając „Długi marsz w połowie meczu” trudno nie odnieść wrażenia, że to istna kopalnia wszystkiego co w życiu ważne – ludzkich słabostek, wiary, pogardy, rządzy posiadania, biurokracji, czy głupoty przeciętnego obywatela. Zawiera ona wystarczająco wiele kontrowersyjnych tez, by zmusić do refleksji nad zjawiskami, które przyjmujemy bezkrytycznie, z uśmiechem na ustach, lub wolimy się od nich izolować, przykrywać kotarą obojętności. Z pewnością jest to powieść warta uwagi, w której na szczególne podkreślenie zasługuje doskonale przemyślany motyw przewodni oraz wytrwałość autora do trzymania się w narzuconych sobie ryzach stylistycznych.

Ocena: